Losy prawa rzymskiego na Wschodzie od śmierci Justyniana Wielkiego do upadku Cesarstwa Bizantyjskiego

Historia prawa rzymskiego na Wschodzie, od śmierci Justyniana Wielkiego (565 r.) do upadku Cesarstwa Bizantyjskiego w 1453 r., to ważny aspekt rozwoju prawodawstwa w Europie i na Bliskim Wschodzie. Choć prawo rzymskie było fundamentem prawodawstwa w Bizancjum, na przestrzeni wieków ulegało licznym przemianom, które dostosowywały je do lokalnych realiów oraz politycznych i religijnych potrzeb. Poniżej przedstawiono kluczowe wydarzenia związane z rozwojem tego prawa w Bizancjum.

1. Zakazy Justyniana i ich łamanie

Justynian Wielki, twórca monumentalnej kodyfikacji prawa rzymskiego, obawiał się, że komentowanie jego dzieł przez uczonych może prowadzić do dowolnej interpretacji prawa. W celu ochrony czystości swojej kodyfikacji, cesarz zakazał pisania komentarzy do swoich zbiorów prawnych, w tym Digestów, oraz wprowadził surowe kary za naruszenie tego zakazu. Mimo tych obostrzeń, zakazy te nie były rygorystycznie przestrzegane. Już za jego życia powstawały różnego rodzaju parafrazy, takie jak grecka Paraphrasis Institutionum Graeca, przypisywana Teofilowi, profesorowi prawa z Konstantynopola.

• Zakazy Justyniana: obejmowały zarówno krytykę, jak i wszelkie objaśnienia jego kodyfikacji.
• Łamanie zakazów: uczniowie i nauczyciele w Bizancjum tworzyli parafrazy i objaśnienia, często w języku greckim.
• Skutki: zakazy Justyniana były nieskuteczne, co przyczyniło się do dalszego rozwoju prawa w Bizancjum.

2. Ekloga i rozwój prawa w Bizancjum

Po śmierci Justyniana, jego kodyfikacja pozostawała w użyciu, jednak na przestrzeni wieków została uproszczona i dostosowana do bizantyjskich realiów. Ważnym krokiem w tym procesie było wydanie w VIII wieku Eklogi na polecenie cesarza Leona III Izauryjczyka. Ekloga była greckim wyborem przepisów prawa justyniańskiego, dostosowanym do potrzeb sądownictwa i życia codziennego w Bizancjum.

• Ekloga: Została ogłoszona w 726 roku i obejmowała zarówno prawo cywilne, jak i karne, z wyraźnym wpływem chrześcijaństwa.
• Zmiany w prawie: Ekloga przyczyniła się do humanizacji prawa bizantyjskiego, usuwając m.in. niektóre normy dotyczące niewolnictwa i rozszerzając prawa obywateli.

3. Basiliki i późniejsze kodyfikacje

Najważniejszym dziełem prawnym w Bizancjum po kodyfikacji Justyniana było Basiliki, skompletowane za czasów Leona VI Filozofa (866–911). Były to ustawy królewskie, które na nowo opracowały przepisy prawa rzymskiego na potrzeby kościelno-feudalnego ustroju Bizancjum. Basiliki składały się z 60 ksiąg, które obejmowały prawo cywilne, publiczne oraz kanoniczne.

• Basiliki: stanowiły zaktualizowaną wersję prawa justyniańskiego, dostosowaną do potrzeb Bizancjum.
• Procheiron i Epanagoga: były to kolejne uproszczone wersje prawa justyniańskiego, które miały charakter podręczników dla praktyków prawa.

4. Kościół Wschodni a prawo bizantyjskie

Kościół Wschodni odegrał kluczową rolę w utrzymaniu i rozwoju prawa w Bizancjum. Duchowieństwo bizantyjskie, zależne od patriarchy Konstantynopola, miało ogromne wpływy polityczne i prawne. W wyniku tego, prawo bizantyjskie zostało przeszczepione na Ruś oraz inne tereny słowiańskie, gdzie zaczęto tworzyć zbory prawa kanonicznego, tzw. nomokanony, które łączyły ustawodawstwo świeckie i kościelne.

5. Recepcja prawa rzymskiego na Wschodzie

Pomimo upadku Cesarstwa Bizantyjskiego, prawo rzymskie miało długotrwały wpływ na kraje wschodnie. Najlepszym tego przykładem jest Hexabiblos – zbiór prawa opracowany przez sędziego Konstantyna Harmenopulosa w 1345 r., który obowiązywał na Bałkanach aż do XX wieku.

6. Podsumowanie

Prawo rzymskie przetrwało na Wschodzie dzięki nieustannym procesom adaptacji i dostosowywania do lokalnych warunków. Choć kodyfikacja Justyniana była kamieniem milowym w historii prawa, jej pierwotna forma uległa wielu zmianom. Długowieczność bizantyjskich kodeksów prawnych, takich jak Ekloga i Basiliki, świadczy o trwałym dziedzictwie prawa rzymskiego w Bizancjum, które miało wpływ na prawo wschodnioeuropejskie aż do współczesności.