Ustrój polityczny monarchii patrymonialnej

Monarchia patrymonialna charakteryzowała się traktowaniem państwa jako prywatnej własności monarchy, który sprawował nad nim pełną władzę. Monarchowie w Polsce nosili tytuł książęcy, chociaż kilku władców uzyskało tytuł królewski. Najważniejszymi z nich byli Bolesław Chrobry (1025), Mieszko II (1025) i Bolesław Śmiały (1076).

Zakres władzy monarszej

Władza monarchy w monarchii patrymonialnej obejmowała:

• ustawodawstwo,
• wykonawstwo,
• wojskowość,
• sądownictwo.

Na skutek decentralizacji władzy, możnowładztwo, wyposażone w przywileje i immunitety, starało się uzyskać niezależność polityczną. Doprowadziło to do stopniowego osłabienia władzy centralnej.

Podział dzielnicowy i seniorat

Testament Bolesława Krzywoustego z 1138 r. wprowadził zasadę senioratu, która zakładała podział władzy między księcia zwierzchniego (seniora) i książąt dzielnicowych (juniorów). Princeps miał kontrolę nad ziemią krakowską, Pomorzem oraz częścią Wielkopolski. Każdy z synów Krzywoustego otrzymał swoją dzielnicę, którą mógł dziedziczyć.

Konflikty i rozbicie dzielnicowe

Podziały i konflikty wewnętrzne, takie jak wojna domowa między synami Władysława Hermana, doprowadziły do trwałego rozdrobnienia państwa. Rozbicie dzielnicowe utrzymało się aż do zjednoczenia kraju przez Władysława Łokietka w 1320 r.

System urzędniczy

Monarchia patrymonialna nie rozróżniała urzędów dworskich od państwowych. Najważniejszym urzędnikiem był komes pałacowy, później nazywany wojewodą. Jego zadania obejmowały zarządzanie wojskiem, sądownictwem i administracją.

Ważniejsi urzędnicy monarchii:

• Wojewoda – zastępca monarchy, odpowiedzialny za sądownictwo i zarządzanie państwem,
• Kanclerz – nadzorował kancelarię, sporządzał dokumenty publiczne,
• Skarbnik – zarządzał skarbem monarszym,
• Mincerz – kontrolował zasoby pieniężne,
• Kasztelan – zarządzał okręgiem grodowym, pełniąc funkcje administracyjne, wojskowe i sądowe.

Podział terytorialny

Państwo było podzielone na prowincje, zarządzane przez namiestników mianowanych przez monarchę. Okręgi grodowe, później nazywane kasztelaniami, stanowiły podstawowe jednostki administracyjne.

Rada monarsza i wiece

Rada monarsza, składająca się z urzędników dworskich i możnowładców, pełniła funkcję doradczą. Wiece, z czasem przekształcające się w zjazdy feudalne, miały coraz mniejszy wpływ na politykę państwa, ustępując miejsca monarchie i możnowładztwu.

Kompetencje wieców obejmowały:

• uchwalanie podatków,
• prowadzenie polityki zagranicznej,
• obsadę urzędów,
• rozstrzyganie sporów o tron,
• dzielenie dzielnic.

Monarchia patrymonialna, choć skoncentrowana na władzy monarchy, z czasem uległa osłabieniu przez decentralizację władzy na rzecz możnowładztwa i duchowieństwa.