Łacińskie inskrypcje na budynku Sądu Najwyższego

Na budynku Sądu Najwyższego w Polsce można znaleźć liczne łacińskie inskrypcje, które odwołują się do dawnych maksym prawniczych. Poniżej przytoczone są niektóre z nich wraz z ich wyjaśnieniem, które mają swoje korzenie w prawie rzymskim.

Ius civile vigilantibus scriptum est

Prawo cywilne jest tworzone dla osób starannych (D. 42,8,24). Fragment ten odnosi się do tzw. skargi pauliańskiej, czyli ochrony wierzycieli przed działaniami dłużników mającymi na celu wyzbycie się majątku w sposób, który uniemożliwia egzekwowanie należności.

Wypowiedź ta ma na celu podkreślenie „samoobsługowego” charakteru prawa prywatnego. Każdy obywatel powinien samodzielnie czuwać nad swoimi prawami, a organy sądowe wkraczają do akcji dopiero po wniesieniu odpowiedniej skargi. Wynika z tego założenie, że prawo cywilne wymaga pewnej znajomości od jego adresatów.

Ius est ars boni et aequi

Prawo jest umiejętnością stosowania tego, co dobre i słuszne (D. 1,1,1 pr.). Ta słynna paremia wywodzi się od rzymskiego prawnika Celsusa, a jej popularność przetrwała wieki. Prawo ma na celu dążenie do sprawiedliwości poprzez słuszność, równowagę społeczną i moralne wartości.

Celsus definiował prawo jako sztukę, w której kluczowe jest dążenie do dobra i sprawiedliwości. Z kolei Cyceron uważał, że prawo cywilne to ustanowiona sprawiedliwość (ius civile est aequitas constituta). Podobne idee obecne były również w myśli wcześniejszych rzymskich pisarzy.

Dura lex, sed lex

Twarde prawo, ale prawo (ad D. 40,9,12,1). To powiedzenie odnosi się do surowości niektórych przepisów prawa, które muszą być respektowane niezależnie od tego, jak twarde mogą się wydawać. W prawie rzymskim maksyma ta była związana z odpowiedzialnością prawną, nawet jeśli konsekwencje były nieprzyjemne dla stron postępowania.

Współcześnie maksyma ta przypomina o niezmienności przepisów prawa i konieczności ich stosowania, bez względu na ich surowość.

Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi

Sprawiedliwość jest niezmienną i trwałą wolą zagwarantowania każdemu jego prawa (D. 1,1,10 pr.). Ta definicja sprawiedliwości, zaczerpnięta od Ulpiana, jest jednym z fundamentów rzymskiego prawa. Sprawiedliwość była dla Rzymian wartością, którą trzeba było realizować w sposób niezmienny i stały, dążąc do tego, by każdemu przyznać to, co mu się należy.

Pacta sunt servanda

Umów należy dotrzymywać (ad D. 2,14,7,7). Zasada ta wywodzi się z prawa rzymskiego i była związana z koniecznością przestrzegania zawartych umów. W prawie rzymskim pretorzy udzielali ochrony prawnej tylko określonym typom porozumień, które mieściły się w kategoriach umów nazwanych.

Lex retro non agit

Ustawa nie działa wstecz (ad C. 1,14,7). Paremia ta oznacza, że prawo nie może mieć mocy wstecznej, chyba że ustawa wyraźnie stanowi inaczej. Zasada ta jest jednym z fundamentów współczesnego prawa, również w polskim systemie prawnym, gdzie stosowana jest w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego oraz Sądu Najwyższego.

In dubio pro reo

W razie wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść pozwanego (ad D. 50,17,125). Ta reguła wywodzi się z rzymskiej praktyki procesowej, gdzie w sytuacji braku pewności co do dowodów rozstrzygano spór na korzyść pozwanego. Współcześnie zasada ta jest fundamentem prawa karnego, gwarantując ochronę oskarżonemu.

Ignorantia iuris nocet, ignorantia facti non nocet

Nieznajomość prawa szkodzi, nieznajomość faktu nie szkodzi (ad D. 22,6,9 pr.). W prawie rzymskim rozróżniano między nieznajomością prawa a nieznajomością faktów. Prawo rzymskie zakładało, że każdy obywatel powinien znać obowiązujące przepisy i nieznajomość prawa nie chroniła przed odpowiedzialnością.

Podsumowanie

Łacińskie inskrypcje na budynku Sądu Najwyższego przypominają o trwałych wartościach, które wykształciły się w starożytnym Rzymie. Paremie te odzwierciedlają fundamentalne zasady, takie jak sprawiedliwość, obowiązek dotrzymywania umów, surowość prawa czy odpowiedzialność za własne czyny. Są one nie tylko częścią historii prawa, ale także współczesnej jurysprudencji.