Rzymskie prawo karne – wybrane problemy koncepcyjne

Od średniowiecza aż po schyłek XVIII wieku prawo rzymskie było postrzegane jako surowiec, na którym opierały się nowe koncepcje prawnicze. Na jego bazie powstały fundamentalne zasady, które w kolejnych wiekach przekształcały europejskie prawo karne, nadając mu coraz bardziej cywilizowane oblicze. Średniowieczni juryści włoscy stworzyli definicję przestępstwa i wyizolowali jego formy stadialne, a także rozwijali zasady procesowe, zaś kanoniści rozwijali naukę o winie i odpowiedzialności karnej.

Rzymskie prawo karne z czasem stało się inspiracją także dla ustawodawców oświeconych monarchii europejskich, co miało ogromny wpływ na rozwój prawodawstwa karnego w XVIII i XIX wieku. Prawem tym posługiwano się przy kształtowaniu zasad odpowiedzialności karnej, które obecnie znamy i stosujemy. Theodor Mommsen oraz inni uczeni tacy jak Contardo Ferrini czy Gian Gualberto Archi traktowali rzymskie prawo karne jako źródło pomysłów, które miały być używane zgodnie z potrzebami epoki.

Czym było rzymskie prawo karne?

Rzymskie prawo karne nie było zbiorem norm materialnych podobnym do dzisiejszych kodeksów karnych. W starożytnym Rzymie przestępstwa i kary były częścią szeroko pojętego prawa publicznego, co utrudnia współczesnym badaczom jednoznaczne zdefiniowanie tego, czym było rzymskie prawo karne. Niemniej jednak rzymscy prawnicy zdawali sobie sprawę z odrębności regulacji poświęconych przestępstwom i karom, czego dowodem są księgi "Digestów" Justyniana, które poświęcono wyłącznie tej tematyce.

W kodeksie Teodozjusza większość przepisów prawnokarnych zebrano w księdze dziewiątej, zaś w kodeksie Justyniana przepisy te znalazły swoje miejsce w osobnych księgach "Digestów" - czterdziestej siódmej i czterdziestej ósmej. Pomimo tego, że wspomniane przepisy zgromadzono w jednym miejscu, brakowało im spójnej struktury, a terminy takie jak „prawo kryminalne” czy „prawo karne” nie były stosowane w antycznych źródłach.

Terminologia przestępstwa w Rzymie

Rzymianie nie wypracowali jednolitej definicji przestępstwa, jaką znamy dzisiaj. W starożytnym prawie rzymskim przestępstwo opisywano za pomocą wielu różnych terminów, takich jak: crimen, delictum, culpa, flagitium, peccatum, maleficium, reatus. Każde z tych pojęć miało swoje znaczenie, a w późniejszych wiekach ich interpretacja różniła się w zależności od kontekstu prawnego i społecznego. Na przykład crimen oznaczało czyn ścigany publicznie, a delictum odnosiło się do czynu karanego prywatnie.

Prawo rzymskie a sprawiedliwość karna

Rzymskie prawo karne różniło się znacząco od dzisiejszych systemów prawnych. Brakowało w nim zasad, które są fundamentami współczesnego prawa, takich jak zasada nullum crimen sine lege (brak przestępstwa bez ustawy) czy zasada domniemania niewinności. Procesy karne w Rzymie często były upolitycznione, arbitralne, a kary – okrutne.

Starożytni Rzymianie identyfikowali państwo z populus, czyli wspólnotą obywateli. Przestępstwa, które stanowiły największe zagrożenie dla tej wspólnoty, były ścigane najostrzej. Największą uwagę zwracano na przestępstwa polityczne i sakralne, które mogły zagrozić istnieniu państwa. Przestępstwa te były traktowane jako najpoważniejsze, podczas gdy wiele innych czynów zabronionych było ściganych w trybie prywatnym.

Rzymskie prawo karne w kontekście publicznym

Współczesne prawo karne jest nierozerwalnie związane z prawem publicznym, co odzwierciedla zależność pomiędzy władzą państwową a obywatelami. W starożytnym Rzymie ten związek nie był tak oczywisty. Dopiero w późniejszych wiekach pojawiła się idea, że państwo ma monopol na stosowanie przemocy i egzekwowanie prawa karnego. Wcześniej przestępstwa takie jak zabójstwo, kradzież czy uszkodzenie ciała były ścigane głównie przez osoby prywatne, a procesy publiczne były rzadkością.

Systematyczne podejście do prawa karnego wykształciło się w Europie dopiero w XVIII wieku. Wcześniejsze prawo rzymskie, chociaż miało wpływ na rozwój europejskiego prawa, nie tworzyło spójnego systemu karnego. Rzymskie prawo karne było bardziej elastyczne i uznaniowe, co czyniło je mało przewidywalnym.

Znaczenie rzymskiego prawa karnego

W XX wieku niektóre systemy prawne nawiązywały do rzymskich koncepcji karnych, choć nie zawsze w pozytywnym kontekście. W hitlerowskich Niemczech i stalinowskiej Rosji rozwinięto systemy prawa karnego, które przypominały rzymskie podejście do ścigania przestępstw i wymierzania kar. Nie jest to jednak powód do dumy, a raczej przestroga przed niewłaściwym wykorzystaniem prawa karnego jako narzędzia politycznego.

Podsumowanie

Rzymskie prawo karne miało ogromny wpływ na rozwój systemów prawnych w Europie, jednak jego struktura i zasady znacząco odbiegają od współczesnych standardów prawa. Mimo to, badanie rzymskiego prawa karnego dostarcza cennych lekcji na temat ewolucji pojęć sprawiedliwości, odpowiedzialności i kary, które są podstawą współczesnego prawa karnego.