Dozwolony użytek w celach edukacyjnych – Uwagi de lege lata i de lege ferenda

Dozwolony użytek to instytucja prawa autorskiego, która umożliwia korzystanie z utworów bez zgody twórcy w określonych sytuacjach, związanych z interesem publicznym, w tym w celach edukacyjnych. W polskim prawie autorskim, dozwolony użytek obejmuje zarówno użytek osobisty, jak i publiczny, z czego szczególną rolę w nauczaniu pełni art. 27 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (PrAut).

Istota dozwolonego użytku

Dozwolony użytek to rozwiązanie prawne pozwalające na korzystanie z utworów twórców bez konieczności uzyskiwania ich zgody oraz bez obowiązku zapłaty wynagrodzenia, w sytuacjach określonych w przepisach prawa. Zasadniczo podzielony jest na dwa główne rodzaje:

• Użytek osobisty (prywatny) – umożliwia nieodpłatne korzystanie z utworów dla własnych potrzeb oraz osób bliskich, takich jak członkowie rodziny czy przyjaciele (art. 23 PrAut).
• Użytek publiczny – dotyczy korzystania z utworów w sposób służący interesowi publicznemu, np. w działalności naukowej, dydaktycznej czy oświatowej (art. 27 PrAut).

Dozwolony użytek jest w pewnym sensie ograniczeniem majątkowych praw autorskich twórcy, jednak pełni on ważną rolę społeczną. Korzystanie z utworów w celach dydaktycznych oraz naukowych pozwala na rozwój wiedzy i kultury, co ma istotne znaczenie dla postępu społecznego.

Beneficjenci dozwolonego użytku edukacyjnego

Art. 27 PrAut wskazuje, że z dozwolonego użytku mogą korzystać instytucje oświatowe, takie jak:

• Uczelnie wyższe
• Federacje systemu szkolnictwa wyższego
• Instytuty naukowe
• Placówki edukacyjne

Instytucje te mogą korzystać z rozpowszechnionych utworów w celu zilustrowania treści przekazywanych podczas nauczania oraz prowadzenia badań naukowych. Oznacza to, że wykorzystywane utwory muszą być wcześniej publicznie dostępne, np. w postaci książek, artykułów naukowych, czy dzieł sztuki.

Warunki korzystania z dozwolonego użytku

Aby skorzystać z dozwolonego użytku edukacyjnego, należy spełnić kilka warunków:

• Utwór musi być rozpowszechniony, czyli dostępny publicznie za zgodą twórcy.
• Można korzystać jedynie z drobnych utworów lub fragmentów większych dzieł.
• Korzystanie z utworu musi być ściśle związane z działalnością edukacyjną lub naukową.

Nowe regulacje w kontekście dyrektywy 2019/790

Dyrektywa 2019/790 wprowadza nowe zasady dozwolonego użytku w nauczaniu, szczególnie w zakresie nauczania cyfrowego i na odległość. Zgodnie z dyrektywą, placówki edukacyjne mogą korzystać z utworów w formie cyfrowej na potrzeby nauczania, pod warunkiem, że dostęp do tych materiałów jest ograniczony do nauczycieli i uczniów. Przepisy te mają na celu ułatwienie korzystania z utworów w środowisku cyfrowym i rozwijanie edukacji na odległość.

Ograniczenia dozwolonego użytku

Dozwolony użytek nie może naruszać normalnego korzystania z utworu ani godzić w słuszne interesy twórcy. Oznacza to, że korzystanie z utworów w ramach dozwolonego użytku nie może odbywać się w sposób, który mógłby wpłynąć na ekonomiczne eksploatowanie dzieła przez jego twórcę. Ponadto, korzystający z dozwolonego użytku ma obowiązek podania imienia i nazwiska twórcy oraz źródła, z którego utwór pochodzi.

Podsumowanie

Dozwolony użytek w celach edukacyjnych jest istotnym elementem prawa autorskiego, który umożliwia korzystanie z utworów w celu upowszechniania wiedzy i kultury. Nowe regulacje wprowadzone przez dyrektywę 2019/790 dodatkowo ułatwiają wykorzystanie utworów w nauczaniu cyfrowym, zapewniając równowagę pomiędzy interesami twórców a potrzebami edukacyjnymi. Ważne jest jednak, aby korzystanie z utworów odbywało się w ramach wyznaczonych przez prawo, nie naruszając normalnego korzystania z dzieła przez jego twórcę.