Represyjne zmiany w obrębie instytucji warunkowego przedterminowego zwolnienia

Zmiany w przepisach dotyczących instytucji warunkowego przedterminowego zwolnienia, szczególnie w kontekście wprowadzenia bezwzględnego dożywotniego pozbawienia wolności, spotkały się z szeroką krytyką. Rzecznik Praw Obywatelskich oraz liczni przedstawiciele doktryny i zawodów prawniczych zwracają uwagę na sprzeczność tych przepisów z normami konstytucyjnymi oraz orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

Charakterystyka warunkowego przedterminowego zwolnienia

Warunkowe przedterminowe zwolnienie to mechanizm umożliwiający skrócenie kary pozbawienia wolności w przypadku spełnienia dwóch przesłanek:

• formalnej – odbycia określonej części kary,
• materialnej – pozytywnej prognozy kryminologicznej skazanego.

Instytucja ta zalicza się do środków probacyjnych, gdzie pozytywny przebieg próby skutkuje uznaniem kary za odbytą, natomiast jej negatywny wynik prowadzi do odwołania zwolnienia i powrotu skazanego do zakładu karnego.

Stan prawny przed i po 1.10.2023 r.

Przed wejściem w życie nowelizacji, każdy skazany, który spełniał ustawowe warunki, miał możliwość skorzystania z warunkowego przedterminowego zwolnienia. Dotyczyło to skazanych na terminową karę pozbawienia wolności do 15 lat (przy obostrzeniach do 20 lat), którzy musieli odbyć co najmniej połowę kary. Wyjątek stanowili skazani za recydywę, którzy musieli odbyć 2/3 lub 3/4 kary, w zależności od stopnia recydywy.

Zmiany wprowadzone nowelizacją z 1.10.2023 r.

Nowelizacja lipcowa z 2023 r. przesunęła górną granicę terminowej kary pozbawienia wolności do 30 lat, co w praktyce oznacza, że skazani na karę 25–30 lat mogą ubiegać się o warunkowe zwolnienie po odbyciu 15 lat kary. Skazanym na karę dożywotniego pozbawienia wolności zaostrzono minimalną część kary do 30 lat. Nowością jest także wprowadzenie art. 77 § 3 i 4 KK, który umożliwia orzeczenie bezwzględnego dożywotniego pozbawienia wolności, tj. wykluczenie możliwości warunkowego przedterminowego zwolnienia.

Analiza art. 77 § 3 i 4 KK

Przepisy te dotyczą dwóch grup skazanych:

• recydywistów, którzy wcześniej zostali prawomocnie skazani za ciężkie przestępstwa, np. zabójstwo, przestępstwa przeciwko wolności seksualnej (art. 77 § 3 KK),
• sprawców, których cechy osobiste oraz charakter popełnionych czynów wskazują, że stanowią trwałe zagrożenie dla innych (art. 77 § 4 KK).

Krytycy podkreślają arbitralność decyzji sądu o pozbawieniu możliwości zwolnienia warunkowego, szczególnie w przypadku orzekania na podstawie § 4, gdzie sąd opiera się na prognozie wybiegającej w przyszłość o co najmniej 30 lat.

Prewencja generalna vs prewencja indywidualna

Nowelizacja przesuwa akcenty z prewencji indywidualnej, mającej na celu resocjalizację skazanego, na prewencję generalną, której głównym celem jest odstraszanie społeczeństwa przed popełnianiem przestępstw. Krytycy wskazują, że decyzje sądów, oparte na nowo wprowadzonych przepisach, mogą być podejmowane bez uwzględnienia potencjalnych zmian w osobowości skazanego, które mogą zajść po wielu latach odbywania kary.

Stanowisko Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

Europejski Trybunał Praw Człowieka wielokrotnie wskazywał, że kara dożywotniego pozbawienia wolności jest zgodna z Konwencją, o ile istnieje możliwość jej weryfikacji w przyszłości, a skazany ma realną szansę na warunkowe zwolnienie. Wprowadzenie bezwzględnego dożywocia może być uznane za niezgodne z art. 3 EKPC, który zakazuje nieludzkiego i poniżającego traktowania.

Apel Rzecznika Praw Obywatelskich

Rzecznik Praw Obywatelskich Marcin Wiącek zwrócił się do Ministerstwa Sprawiedliwości z apelem o uchylenie przepisów umożliwiających orzekanie bezwzględnego dożywotniego pozbawienia wolności. Podkreślił, że są one sprzeczne z zasadami humanitaryzmu oraz mogą prowadzić do odmowy wykonania europejskiego nakazu aresztowania wobec skazanych w Polsce.

Podsumowanie

Omawiane zmiany w Kodeksie karnym, choć w dużej mierze cieszą się poparciem społecznym, są krytykowane przez środowiska prawnicze i międzynarodowe trybunały. Wprowadzenie bezwzględnego dożywocia stoi w sprzeczności z fundamentalnymi zasadami prawa karnego, takimi jak proporcjonalność kary i szansa na resocjalizację skazanego.