Dopuszczalne jest zawarcie umowy zrzeczenia się prawa do zachowku (art. 1048 KC) – wynika to z uchwały
Sądu Najwyższego.
Sąd Okręgowy we Wrocławiu przedstawił Sądowi Najwyższemu pytanie prawne o następującej treści: „Czy
w świetle zakazu sformułowanego w art. 1047 KC dopuszczalne jest zawarcie umowy o zrzeczenie się prawa
do zachowku pomiędzy przyszłym spadkodawcą i uprawnionym do zachowku spadkobiercą ustawowym, na
podstawie stosowanego odpowiednio art. 1048 KC?”.
Sąd podkreślając dopuszczenie przez SN możliwości częściowego (ograniczonego do ułamkowej części spadku)
zrzeczenia się dziedziczenia (zob. postanowienie SN z 21.4.2004 r., III CK 353/02, 
), ograniczył zagadnienie
prawne do oceny możliwości zrzeczenia się prawa do zachowku, rozumianego jako zrzeczenie się uprawnień
obejmujących m.in. roszczenie o jego zapłatę, nie zaś zrzeczenie się dziedziczenia w części obejmującej wartość
zachowku. Zgodnie z art. 1047 KC, z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w tytule niniejszym umowa o spadek
po osobie żyjącej jest nieważna. Na mocy art. 1048 KC, spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym
spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.
Rozwiązanie dopuszczające możliwość zawarcia umowy o zrzeczenie się prawa do zachowku było zawarte w art. 10
§ 2 dekretu z 8.10.1946 r. o prawie spadkowym (Dz.U. Nr 60, poz. 328). Z uwagi na brak takiej regulacji w KC,
odwołując się do racjonalności ustawodawcy, przyjmowano brak możliwości zawarcia takiej umowy. Zakładano, że
skoro ustawodawca zastrzegł nieważność każdej innej niż wymieniona w ustawie umowy dotyczącej spadku po
osobie żyjącej, to tym samym wykładnia dopuszczająca taką możliwość jest na gruncie art. 1047 KC
niedopuszczalna i prowadzi do obejścia przepisów bezwzględnie obowiązujących.
Zwolennicy drugiego stanowiska powołują się na argument bazujący na wnioskowaniu a maiori ad minus. Należy
uznać, że umowa o zrzeczenie się prawa do zachowku jest dozwolona przez ustawę, skoro ten sam skutek zostaje
osiągnięty także w wypadku umowy o zrzeczenie się dziedziczenia.
Sąd Najwyższy dopuszczając możliwość zawarcia spornej umowy wskazał, że w KC nie ma zakazu zrzekania
się w drodze umowy prawa do zachowku. Wprawdzie zgodnie z art. 1047 KC, umowa o spadek po osobie
żyjącej jest nieważna, ale w niniejszej sprawie mamy do czynienia z przyszłą wierzytelnością pieniężną.
Skoro, zgodnie z art. 1048 KC, ustawodawca dopuścił możliwość zrzeczenia się prawa do dziedziczenia, to
wnioskując z większego na mniejsze, dopuścił także ograniczenie zrzeczenia się jedynie do zachowku. Sąd
Najwyższy podkreślił, że istotne są również względy konstytucyjnej zasady proporcjonalności przy ograniczaniu
prawa jednostki, a takim prawem jest instytucja zachowku. Jak wskazano, TK dopuścił możliwość zrzeczenia się
zachowku (zob. wyrok TK z 25.7.2013 r., P 56/11, OTK-A Zb.Urz. Nr 6/2013, poz. 85, 
). Umowa zrzeczenia
się prawa do zachowku pozwala ściśle regulować przyszłą sukcesję, zwłaszcza przedsiębiorstwa. Ponadto
zrzeczenie się dziedziczenia zwiększa podstawę wyliczenia roszczenia innych uprawnionych do zachowku
(art. 992 KC). Skutku takiego nie powoduje zrzeczenie się prawa do zachowku. Sąd Najwyższy wskazał przy
tym, że uchwała wspiera uelastycznienie prawa spadkowego i poszerza prawa spadkodawcy.
Uchwała SN z 17.3.2017 r., III CZP 110/16