Dla zastosowania art. 411 pkt 2 KC istotne znaczenie mają okoliczności towarzyszące bezpodstawnemu
wzbogaceniu. Jeśli pozwany o zwrot nienależnego świadczenia zrealizował swoje prawo podmiotowe
(uzyskał korzyść) z naruszeniem zasad współżycia społecznego, to nie ma podstaw do uznania, że spełnienie
świadczenia przez stronę powodową czyniło zadość zasadom współżycia społecznego.
Wyrok SN z 3.10.2017 r., II PK 251/16
Przewodniczący Sędzia SN Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Krzysztof Rączka, Romualda Spyt (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych 3.10.2017 r. sprawy z powództwa Spółki R. Spółka Akcyjna w B. Oddział w D. przeciwko
Dariuszowi S. o zapłatę na skutek skargi kasacyjnej pozwanego od wyroku SO w Ś. z 16.5.2016 r. […]; oddala
skargę kasacyjną.

Uzasadnienie
Wyrokiem z 29.9.2015 r. SR w K. w sprawie z powództwa Spółki R. SA w B. Oddział w D. przeciwko Dariuszowi S.,
o zapłatę, zasądził od pozwanego na rzecz strony powodowej kwotę 34 418, 42 zł z ustawowymi odsetkami od
17.5.2012 r. do dnia zapłaty i oddalił dalej idące powództwo.
Sąd I instancji ustalił, że 4.6.1998 r. SR w K. wydał wyrok, w którym zasądził od poprzednika prawnego strony
powodowej – K. w N. na rzecz pozwanego Dariusza S. podwyższoną rentę uzupełniającą w wysokości 1055, 23 zł
miesięcznie, płatną, począwszy od 15.6.1998 r. do dnia 15. każdego miesiąca, z odsetkami ustawowymi w razie
opóźnienia. Od 1.8.2006 r. pozwany nabył uprawnienia do emerytury górniczej na podstawie art. 51 ust. 1 pkt 1
ustawy z 28.11.2003 r. o restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego w latach 2003–2006 (Dz.U. Nr 210, poz. 2037
ze zm.), który stanowi, że były pracownik zlikwidowanej kopalni D., którego prawo do renty z tytułu niezdolności do
pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy górniczej lub chorobą zawodową powstałą w związku z wykonywaniem
pracy górniczej ustało z powodu ustąpienia niezdolności do pracy i który nie spełnia warunków do górniczej
emerytury w myśl przepisów ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, nabywa prawo
do emerytury górniczej, jeżeli udowodnił okres pracy górniczej wykonywanej pod ziemią stale i w pełnym wymiarze
czasu pracy oraz pobierał rentę z tytułu niezdolności do pracy w związku z wypadkiem lub chorobą zawodową
łącznie przez 15 lat, w tym posiadał pięć lat pracy górniczej wykonywanej pod ziemią stale i w pełnym wymiarze
czasu pracy.
Strona powodowa 13.8.2007 r. wniosła pozew o ustalenie, że począwszy od 1.8.2006 r., ustał obowiązek płacenia
pozwanemu Dariuszowi S. renty uzupełniającej, podnosząc, że skoro utracił on prawo do renty wypadkowej
i otrzymał emeryturę górniczą, z formalnego punktu widzenia stał się osobą zdolną do pracy zawodowej, co stanowi
zmianę stosunków w rozumieniu art. 907 § 2 KC w zw. z art. 444 § 2 KC i pozwala ustalić, że brak jest podstaw do
dalszego płacenia pozwanemu renty uzupełniającej. Odpis pozwu w przedmiotowej sprawie Dariusz S. otrzymał
5.9.2007 r.
Pozwany Dariusz S. 18.6.2008 r. uzupełnił braki formalne swojego wniosku z 5.5.2008 r. o wszczęcie egzekucji
przeciwko S. SA w K. Oddział w S. Zakład w W., przedkładając komornikowi postanowienie SR w K. z 19.5.2008 r.
zaopatrzone w klauzulę wykonalności. Dnia 11.7.2008 r. komornik sądowy przekazał na rzecz pozwanego Dariusza
S. należność w wysokości 46 799, 18 zł, w tym 7556, 67 zł odsetek.
Od 1.8.2008 r. i w kolejnych miesiącach, aż do stycznia 2009 r., komornik sądowy przekazywał pozwanemu
Dariuszowi S. bieżące raty renty uzupełniającej. Za czas od 11.7.2008 r. do 2.1.2009 r. pozwany otrzymał od
komornika sądowego, w związku z prowadzoną egzekucją, łącznie 53 130, 56 zł.
Postanowieniem SO w Ś. z 20.1.2009 r. zmieniono postanowienie sądu I instancji w przedmiocie zabezpieczenia
powództwa, przez zawieszenie postępowania egzekucyjnego toczącego się przed Komornikiem Sądowym przy SR
w K.w zakresie świadczeń z tytułu renty uzupełniającej na rzecz Dariusza S., zasądzonej wyrokiem SR w K.
z 4.6.1998 r., do czasu rozstrzygnięcia sprawy.
Wyrokiem SO w Ś. z 20.12.2010 r. zmieniono wyrok SR w K. z 2.9.2010 r. w ten sposób, że ustalono, iż obowiązek
płacenia renty uzupełniającej przez stronę powodową na rzecz pozwanego ustał od 1.8.2006 r. Wyrokiem
z 15.12.2011 r. Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną pozwanego Dariusza S.
Pozwany Dariusz S. z uzyskanych od komornika sądowego pieniędzy z tytułu wyegzekwowanej renty uzupełniającej
zwrócił swojemu ojcu pożyczkę w wysokości 39 000 zł. W dniach od 6.7.2014 r. do 20.7.2014 r. pozwany przebywał
w Ośrodku w N., gdzie korzystał z masaży leczniczych kręgosłupa. Za pobyt ten wraz z zabiegami rehabilitacyjnymi



Dariusz S. zapłacił 5000 zł. Środki pieniężne wyegzekwowane przez komornika sądowego od strony powodowej
w lipcu 2008 r. z tytułu renty uzupełniającej, pozwany przeznaczył na koszty honorarium adwokackiego, koszty
sądowe, rehabilitację, leki.
Sąd I instancji uznał między innymi, że roszczenie strony powodowej o zwrot świadczeń wypłaconych pozwanemu za
okres od 1.8.2006 r. do stycznia 2009 r., w kwocie 34 418, 42 zł, jest zasadne. Sąd I instancji podkreślił, że w sytuacji
toczącego się przed SR w K. postępowania w sprawie (o którym pozwany dowiedział się 5.9.2007 r.) – już w chwili
uzupełnienia wniosku egzekucyjnego złożonego komornikowi, a także w toku egzekucji – powód powinien
przewidywać, że część wyegzekwowanego świadczenia (tj. za czas od 1.8.2006 r.) może podlegać zwrotowi.
Okoliczności przedstawiane przez pozwanego co do zużycia uzyskanych za pośrednictwem komornika kwot nie
stanowią o braku wzbogacenia. Przywołując orzecznictwo sądów, w tym SN, sąd I instancji przyjął, że jeżeli
w zamian za zużytą korzyść wzbogacony uzyskał do swojego majątku jakąkolwiek inną korzyść majątkową (np.
mienie czy zwolnienie z długu, który w ten sposób spłacił), nie można uznać, że nie jest już wzbogacony, w wyniku
dokonania bowiem tego wydatku w jego majątku pozostaje korzyść w postaci zwiększenia aktywów bądź
zmniejszenia pasywów. Pozwany podnosił, że zwrócił ojcu zaciągniętą pożyczkę w wysokości 39 000 zł, a zatem
uzyskał on do swojego majątku korzyść majątkową w postaci zwolnienia z długu, który w ten sposób spłacił. Sąd
I instancji zaznaczył ponadto, że jeżeli nawet pozwany zużył uzyskane nienależnie środki jako zapłatę za faktury
z tytułu opłat sądowych, opłat za prowadzenie sprawy, to stało się to po dacie, od której powinien był liczyć się
z koniecznością ich zwrotu.
Wyrokiem z 16.5.2016 r. SO w Ś. oddalił apelację pozwanego od powyższego wyroku.
W uzasadnieniu sąd II instancji wskazał, że w pełni podzielił argumentację sądu I instancji i przyjął ją jako własną, nie
dostrzegając potrzeby jej ponownego przytaczania.
Sąd nie podzielił zarzutów pozwanego co do naruszenia przepisów art. 409 i 410 KC w zakresie zwłaszcza daty
powstania świadomości pozwanego o możliwości obowiązku zwrotu pobranych od strony powodowej rat renty
uzupełniającej. Ponownie też podkreślono, że argumenty pozwanego co do zużycia uzyskanych korzyści są niejako
następcze w stosunku do okoliczności pierwotnej, jaką stanowiła powinność liczenia się z obowiązkiem zwrotu renty
wypłacanej po 1.8.2006 r. Ponadto sąd II instancji zauważył, że pozwany nie uzasadnił podstaw prawnych dla
zastosowania w niniejszej sprawie przepisu art. 8 KP.
Pozwany zaskarżył ten wyrok skargą kasacyjną w całości, zarzucając mu naruszenie przepisów prawa materialnego:
– art. 409 KC przez jego niewłaściwą wykładnię wyrażającą się w przyjęciu, że obowiązek wydania korzyści po
stronie pozwanego nie wygasł, mimo jej zużycia i utracenia, ponieważ pozwany uzyskując od strony powodowej
w okresie od 1.8.2006 r. do stycznia 2009 r., rentę uzupełniającą powinien liczyć się z obowiązkiem jej zwrotu od
chwili uzyskania prawa do emerytury, podczas gdy prawidłowa wykładnia powyższego przepisu prowadzi do
wniosku, że w sytuacji gdy świadczenie uzyskane było na podstawie prawomocnego orzeczenia, które co do zasady
usuwa powinność liczenia się z obowiązkiem zwrotu korzyści z niego wynikającej, powinność taka powstała później,
po zaistnieniu okoliczności wskazujących na realną możliwość wzruszenia uprawnienia do renty uzupełniającej;
– art. 411 pkt 2 KC w zw. z art. 300 KP przez jego niewłaściwe niezastosowanie, w sytuacji gdy spełnione przez
stronę powodową na rzecz pozwanego świadczenie w postaci renty uzupełniającej czyniło zadość zasadom
współżycia społecznego, a żądaniu zwrotu sprzeciwia się poczucie sprawiedliwości;
– art. 720 § 1 KC w zw. z art. 65 § 1 i 2 KC przez ich niewłaściwą wykładnię wyrażającą się w przyjęciu, że
przekazywanie pieniędzy przez rodzica synowi, który nie uzyskuje środków finansowych na pokrycie swego
utrzymania stanowi pożyczkę, podczas gdy środki te były przekazywane w ramach pomocy osobie najbliższej
(dziecku) w wykonaniu moralnego obowiązku wsparcia członków rodziny.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Świadczenie nienależne podlega zwrotowi (art. 410 § 1 w zw. z art. 405 KC). Obowiązek zwrotu wygasa jednak
wtedy, gdy ten, kto uzyskał nienależne świadczenie, zużył je lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony,
chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją, powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu (art. 410 § 1 w zw.
z art. 409 KC). O zakresie zwrotu decyduje więc powinność przewidywania obowiązku zwrotu, a nie jak w sytuacji
określonej w art. 408 KC – stan wiedzy wzbogaconego. „Powinność” oznacza zarówno sytuację, w której
zobowiązany do zwrotu wiedział, że korzyść mu się nie należy, jak i sytuację, gdy co prawda był subiektywnie
przekonany, iż korzyść mu się należy, lecz na podstawie okoliczności sprawy obiektywnie powinien się liczyć
z możliwością obowiązku zwrotu (por. J. Pietrzykowski, [w:] Komentarz, Warszawa 1972, s. 966; K. Pietrzykowski,
[w:]: Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I, Warszawa 2008, s. 1190; wyrok SN z 12.3.2010 r., I PK 246/09, niepubl.).
Chwilą, w której bada się powinność przewidywania obowiązku zwrotu, nie jest chwila uzyskania korzyści, lecz chwila
jej wyzbywania się lub zużycia (orzeczenie SN z 5.2.1966 r., III CR 214/65, niepubl.; wyrok SN z 2.2.2012 r., II CSK
670/11, OSNC Nr C/2012, poz. 64).




W orzecznictwie SN utrwalił się pogląd, że uzyskanie korzyści na podstawie nieprawomocnego wyroku stwarza
powinność liczenia się z obowiązkiem zwrotu korzyści (por. powołane wcześniej wyroki SN: z 23.6.2005 r., II PK
288/04, OSNP Nr 9–10/2006, poz. 146 oraz z 4.4.2008 r., I PK 247/07, OSNP Nr 17–18/2009, poz. 223). Powinność
tę usuwa jednak prawomocność orzeczenia (por. wyroki SN z 16.11.1977 r., I PRN 146/77, 
 oraz z 25.1.1971
r., I CR 552/70, OSNC Nr 9/1971, poz. 161). W myśl art. 365 KPC moc wiążąca prawomocnego wyroku rozciąga się
bowiem nie tylko na strony i sąd, który wydał ten wyrok, ale również na inne sądy oraz inne organy państwowe.
Ponadto wyrok prawomocny ma między stronami powagę rzeczy osądzonej (art. 366 KPC), co oznacza, że skutki
prawne związane z prawomocnością wyroku sprawiają, iż strona, która realizuje uprawnienia wynikające dla niej
z takiego wyroku i wyzbywa się uzyskanej korzyści, nie musi się liczyć wobec drugiej strony, związanej
prawomocnością wyroku, z obowiązkiem zwrotu korzyści na wypadek wzruszenia tego wyroku, które jest możliwe
wyłącznie z wykorzystaniem nadzwyczajnych środków zaskarżenia (np. skargi kasacyjnej).
Nie oznacza to wszakże, że każdy przypadek uzyskania korzyści na podstawie prawomocnego wyroku jest
równoznaczny z brakiem powinności liczenia się z obowiązkiem jej zwrotu. Jeśli skutki prawomocnego wyroku mogą
zostać unicestwione w oparciu o kolejny prawomocny wyrok, to wiedza o toczącym się postępowaniu sądowym
stwarza obiektywny stan „powinności liczenia się z możliwością obowiązku zwrotu”. Tak jest w przypadku wniesienia
przez stronę zobowiązaną powództwa opartego na art. 907 § 2 KPC, zgodnie z którym jeżeli obowiązek płacenia
renty wynika z ustawy, każda ze stron może w razie zmiany stosunków żądać zmiany wysokości lub czasu trwania
renty, chociażby wysokość renty i czas jej trwania były ustalone w orzeczeniu sądowym lub w umowie.
Na wstępie oceny zarzutu naruszenia art. 409 KC przypomnieć należy, że kwoty zasądzone zaskarżonym wyrokiem
pozwany uzyskał, począwszy od 11.7.2008 r. Jest to data początkowa, od której rozpoczęło się przekazywanie przez
komornika należności wyegzekwowanych od strony powodowej na podstawie prawomocnego wyroku sądu. Stąd
dopiero od tej daty powstawał stan wzbogacenia pozwanego i zubożenia strony powodowej, stosowne do
sukcesywnie egzekwowanych kwot. Strona powodowa 13.8.2007 r. wniosła pozew o ustalenie, że począwszy od
1.8.2006 r., ustał obowiązek płacenia pozwanemu Dariuszowi S. renty uzupełniającej, który został doręczony
pozwanemu 5.9.2007 r. Pomijając już okoliczności związane ze złożeniem wniosku o emeryturę górniczą,
niewątpliwie od 5.9.2007 r. pozwany powinien się liczyć z możliwością obowiązku zwrotu świadczeń rentowych
(uzupełniających) za okres od 1.8.2006 r. do stycznia 2009 r., i stan ten miał miejsce w dniu złożenia wniosku
o wszczęcie egzekucji, w dniach otrzymania wyegzekwowanych należności i, co najważniejsze, w dniach wyzbycia
się korzyści. Nie ma zatem usprawiedliwionej podstawy zarzut naruszenia art. 409 KC.
Nie jest też trafny zarzut dotyczący naruszenia art. 411 pkt 2 KC, zgodnie z którym nie można żądać świadczenia
jako nienależnego, jeżeli jego spełnienie czyni zadość zasadom współżycia społecznego. W judykaturze przyjęto, że
przepis art. 411 pkt 2 KC ma zastosowanie, w sytuacji gdy ten, kto spełnił świadczenie, nie był prawnie zobowiązany,
lecz można mu przypisać moralny obowiązek wobec przyjmującego świadczenie; w takiej sytuacji spełnienie
świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego (por. wyrok SN z 21.9.2004 r., II PK 18/04, OSNP Nr
6/2005, poz. 84). Jednocześnie o tym, czy świadczenie czyni zadość zasadom współżycia społecznego, decyduje
każdorazowo całokształt okoliczności konkretnego przypadku; czynią zadość zasadom współżycia społecznego
zwłaszcza tzw. świadczenia quasi-alimentacyjne (por. wyrok SN z 17.2.2000 r., I PKN 537/99, OSNP Nr 14/2001,
poz. 461).
W orzecznictwie sądowym ukształtował się pogląd, określany jako „zasada czystych rąk”, zgodnie z którym nie może
powoływać się na naruszenie zasad współżycia społecznego osoba, która sama zasady te (lub przepisy prawa)
narusza. Takiej osobie nie przysługuje ochrona z art. 8 KP, podobnie jak z art. 3 Przepisów ogólnych prawa
cywilnego i art. 5 KC (zob. np. wyroki SN: z 13.5.1957 r., II CR 343/57, OSNCP Nr 3/1958, poz. 19; z 13.1.1960 r., II
CR 1013/59, OSNCK Nr 3/1961, poz. 67; z 13.5.1960 r., II CR 1013/59, OSNCK Nr 2/1961, poz. 67; z 11.9.1961 r.,
I CR 693/61, OSNCP z. 2/1963, poz. 31; z 6.4.1963 r., III CR 117/62, PiPZ Nr 4/1964, s. 703; z 29.1.1964 r., III CR
344/63, OSNC Nr 11/1964, poz. 234; z 8.5.1973 r., I PR 90/73, OSNCP Nr 11/1973, poz. 203; z 29.1.1975 r., III PRN
67/74, OSNC Nr 7–8/1975, poz. 123; z 30.1.1976 r., I PRN 52/75, OSPiKA Nr 3/1977, poz. 47; z 24.2.1998 r., I PKN
539/97, OSNAPiUS Nr 3/1999, poz. 87; z 3.6.2000 r., V CKN 448/00; 
; 20.6.2001 r., I PKN 472/00,
OSNAPiUS Nr 8/2003, poz. 202; z 4.9.2008 r., IV CSK 196/08, Palestra Nr 7–8/2010, s. 286).
Przepis art. 411 pkt 2 KC nie stanowi lex specialis względem art. 5 KC czy 8 KP, a podstawowa różnica polega na
tym, że w wyniku zastosowania art. 411 pkt 2 KC zubożony w ogóle pozbawiony jest roszczenia o zwrot i ma to
miejsce nie ze względu na sposób realizacji roszczenia, lecz ze względu na charakter świadczenia nienależnego.
Niemniej jednak wszystkie te przepisy odwołują się do zasad współżycia społecznego jako instrumentu
unicestwiającego prawo podmiotowe. Zatem i w przypadku art. 411 pkt 2 KC dla oceny prawnej muszą mieć
znaczenie okoliczności towarzyszące wzbogaceniu.
Przenosząc to na grunt niniejszej sprawy, SN uznał, że pozwany, występując o egzekucję komorniczą prawomocnie
zasądzonych należności, co do których wiedział, że mogą okazać się nienależne (condictio causa finita), naruszył
zasady współżycia społecznego. Ignorowanie przez pozwanego, że w związku z wytoczonym powództwem nastąpi
sądowa ocena, czy – zgodnie z art. 907 § 2 KC – nastąpiła zmiana w okolicznościach przyjętych za podstawę



pierwotnego orzeczenia, która może pozbawić prawa do renty za okres po 1.8.2006 r., jest nieuczciwym i nielojalnym
wykorzystywaniem swojej uprzywilejowanej pozycji wynikającej z uwarunkowań procesowych. Sąd Najwyższy
w obecnym składzie podziela pogląd, że odwołanie się do zasad współżycia społecznego oznacza odwołanie się do
idei słuszności w prawie i do powszechnie uznawanych wartości w kulturze naszego społeczeństwa, a przez zasady
współżycia społecznego należy rozumieć podstawowe zasady etycznego i uczciwego postępowania (por. m.in.
wyroki SN z 4.10.2001 r., I CKN 458/00 
; z 28.11.2001 r., IV CKN 1756/00, 
; z 6.1.2009 r., I PK 18/08,
OSNAPiUS Nr 13–14/2010, poz. 156, z 16.6.2009 r., I CSK 522/08, 
; z 23.5.2013 r., IV CSK 660/12, 
).
Skoro pozwany zrealizował swoje prawo podmiotowe z naruszeniem zasad współżycia społecznego, to nie ma
podstaw do uznania, że spełnienie świadczenia przez stronę powodową czyniło zadość zasadom współżycia
społecznego.
Jeśli natomiast chodzi o zarzut naruszenia art. 720 § 1 KC w zw. z art. 65 § 1 i 2 KC, to jest on pozbawiony
znaczenia w kontekście art. 409 KC. Skoro pozwany powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu korzyści, to ich
zużycie pozbawione jest znaczenia prawnego. Prościej rzecz ujmując, nawet gdyby pozwany nie był już wzbogacony,
nadal ciążyłby na nim obowiązek zwrotu nienależnego świadczenia. Nie jest zatem istotne, z jakiego tytułu wyzbył się
kwoty 39 000 zł, przekazując ją swemu ojcu.
Mając na uwadze powyższe, SN na podstawie art. 398 14 KPC orzekł jak w sentencji.
Wyrok SN z 3.10.2017 r., II PK 251/16