Świadczenie nienależnie pobrane i podmioty zobowiązane do jego zwrotu
Kategoria: Prawo cywilne
Tematyka: zwrot nienależnych świadczeń, system ubezpieczeń społecznych, orzecznictwo, obowiązek zwrotu, decyzja administracyjna
Zasady zwrotu nienależnych świadczeń określone są w ustawach dotyczących systemu ubezpieczeń społecznych. Orzecznictwo podkreśla konieczność świadomości osoby pobierającej świadczenie w celu uznania go za nienależnie pobrane. Obowiązek zwrotu nienależnych świadczeń obciąża zarówno osobę pobierającą, jak i instytucje odpowiedzialne za wypłatę świadczeń.
Zasady zwrotu nienależnych świadczeń określa ogólnie art. 84 ustawy z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.jedn: Dz.U. z 2017 r. poz. 1778, dalej jako: SysUbSpołU), a szczegółowo art. 138 ustawy z 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.jedn.: Dz.U. z 2017 r. poz. 1383; dalej jako: EmRentU) i art. 66 ustawy z 25.6.1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.jedn.: Dz.U. z 2017 r. Nr 1368; dalej jako: ZasiłkiU). Za utrwalone w orzecznictwie przyjmuje się stanowisko, że regulacja z art. 66 ust. 2 ZasiłkiU nie wyłącza stosowania przepisu art. 84 SysUbSpołU (zob. wyrok SN z 19.2.2014 r., I UK 331/13, OSNP Nr 6/2015, poz. 83; wyrok SN z 3.12.2013 r., I UK 212/13, OSNP Nr 3/2015, poz. 40 oraz wyrok SN z 2.12.2009 r., I UK 174/09, ). Zgodnie z art. 84 SysUbSpołU osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych, jest obowiązana do jego zwrotu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego. Za kwoty nienależnie pobranych świadczeń uważa się: świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenie była pouczona o braku prawa do ich pobierania; świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzania w błąd organu wypłacającego świadczenia przez osobę pobierającą świadczenia. W orzecznictwie SN zwraca się uwagę na różnicę pomiędzy świadczeniem nienależnym (np. wypłaconym bez podstawy prawnej) a świadczeniem nienależnie pobranym, a więc pobranym przez osobę, której można przypisać określone cechy dotyczące stanu świadomości (woli) lub określone działania (zaniechania) (zob. wyrok SN z 2.8.2017 r., II UK 205/17, niepubl. oraz wyrok SN z 4.9.2007 r., I UK 90/07, OSNP Nr 19–20/2008, poz. 301). Warunkiem uznania, że wypłacone świadczenie, jako mające charakter świadczenia nienależnie pobranego, podlega zwrotowi jest świadomość osoby, która takie świadczenia pobrała – wynikająca ze stosownego pouczenia – o braku prawa do niego. Zatem dla skutecznego domagania się przez organ rentowy zwrotu pobranego świadczenia musi on wykazać, że zachodziła jedna z dwóch przesłanek kwalifikowania świadczenia jako nienależnego, wymienionych w art. 84 ust. 2 SysUbSpołU. Na organach rentowych spoczywa obowiązek pouczania zainteresowanych o ich prawach i obowiązkach w zakresie ustalania i pobierania świadczeń, przy czym nie zawsze – tak jak w przypadku instytucji zwrotu nienależnie pobranych świadczeń (art. 84 ust. 2 pkt 1 SysUbSpołU, art. 138 ust. 2 pkt 1 EmRentU) – musi być on wprost wyrażony w przepisach ustawy. Niezależnie jednak od podstawy zobowiązania wymóg pouczenia ma charakter formalny, tzn. brak pouczenia albo gdy było ono niewystarczające lub obciążone wadą prawną (wyjaśnienia oparte na niewłaściwej interpretacji przepisów lub nieaktualnym stanie prawnym), kwalifikuje konkretne działanie organu rentowego w kategoriach błędu. Konsekwencją takiego błędu organu rentowego jest brak wystąpienia przesłanki uznania świadczenia za nienależne. Jeśli, zgodnie z ustalonymi w sprawie faktami, pracownik nigdy nie składał wniosku pisemnego bądź ustnego oświadczenia albo fałszywych dokumentów, z których wynikałoby, że nie wykonuje pracy zarobkowej na podstawie innej umowy w okresie pobierania zasiłku, to nie można mu postawić zarzutu świadomego i celowego wprowadzenia w błąd organu rentowego (zob. wyrok SN z 8.3.2017 r., II UK 753/15, oraz wyrok SA w Gdańsku z 22.4.2015 r., III AUa 2004/14, ). Jeżeli pobranie nienależnych świadczeń zostało spowodowane przekazaniem przez płatnika składek lub inny podmiot nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość, obowiązek zwrotu tych świadczeń wraz z odsetkami obciąża odpowiednio płatnika składek lub inny podmiot (zob. wyrok SN z 10.6.2008 r., I UK 376/07, OSNP Nr 21–22/2009, poz. 295). Zatem obowiązek zwrotu wypłaconych nienależnie świadczeń z ubezpieczeń społecznych obciąża płatnika składek tylko wówczas, gdy ich pobranie spowodowane zostało przekazaniem przez niego nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokość, a jednocześnie brak podstaw do żądania takiego zwrotu od osoby, której faktycznie świadczenia te wypłacono, nie można bowiem uznać, że pobrała je nienależnie w rozumieniu art. 84 ust. 2 SysUbSpoł (zob. wyrok SN z 7.2.2017 r., II UK 685/15, ; wyrok SN z 17.1.2012 r., I UK 194/11, ; wyrok SN z 3.10.2000 r., II UKN 1/00, OSNP Nr 9/2002, poz. 218). Warto podkreślić, że chociaż wystawiane przez pracodawców zaświadczenia o zatrudnieniu i wynagrodzeniu nie są dokumentami urzędowymi w rozumieniu art. 244 § 1 i 2 KPC, to jednak stanowią w postępowaniu przed organem rentowym dowód pozwalający stwierdzić okoliczności mające wpływ na prawo i wysokość świadczeń z ubezpieczenia emerytal-no-rentowego. Zamieszczone w nich informacje powinny zatem odzwierciedlać rzeczywisty stan sprawy (zob. wyrok SN z 6.8.2013 r., II UK 11/13, OSNP Nr 5/2014, poz. 72). Przez nieprawdziwe dane, o jakich mowa w art. 84 ust. 6 SysUbSpołU, należy więc rozumieć zawarte w tych dokumentach dane niezgodne z prawdą, z rzeczywistością, ze stanem faktycznym, kłamliwe, zmyślone, nierzeczywiste (zob. wyrok SN z 6.9.2012 r., II UK 39/12, MoPr Nr 1/2013, s. 49–50). Taki charakter mogą zaś mieć nie tylko informacje wpisane do zaświadczenia, ale także brak informacji o okolicznościach, jakie powinny być w nim ujawnione. Brak taki oznacza bowiem potwierdzenie przez wystawiającego zaświadczenie niezaistnienia faktu, o którym nie wzmiankowano w dokumencie. Zaświadczenie o zatrudnieniu i wynagrodzeniu ma jednak nie tylko wyznaczony przepisami zakres podmiotowy i przedmiotowy, ale także swoje granice czasowe (zob. wyrok SN z 25.2.2015 r., II UK 127/14, OSNP Nr 11/2016, poz. 143). Należy podkreślić, że nienależnie pobrane świadczenia podlegają zwrotowi dopiero wtedy, gdy organ rentowy wyda stosowną decyzję administracyjną (zob. wyrok SN z 3.2.2010 r., I UK 210/09, ; wyrok SN z 16.12.2008 r., I UK 154/08, OSNP Nr 11–12/2010, poz. 148). Z tą chwilą następuje wymagalność roszczenia o odsetki, gdyż z tą chwilą dłużnik pozostaje w opóźnieniu ze spełnieniem świadczenia głównego (zob. wyrok SN z 2.8.2017 r., II UK 205/17, niepubl.). Warto pamiętać, że decyzja o zwrocie nienależnego świadczenia może być wydana w każdym czasie. Biorąc pod uwagę ochronną funkcję instytucji przedawnienia roszczeń oraz świadomość pobierania świadczeń nienależnych – należy stwierdzić, że ten, kto pobrał świadczenie nienależne, cały czas musi się liczyć z obowiązkiem jego zwrotu. Nie ma bowiem przesłanek do stosowania przepisów przedawnienia nienależnie pobranego świadczenia (zob. wyrok SN z 3.11.2015 r., III UK 22/1, ; wyrok SN z 3.2.2010 r., I UK 210/09, ). Wyrok SN z 19.2.2014 r., I UK 331/13
Należy pamiętać, że decyzja o zwrocie nienależnego świadczenia może być wydana w dowolnym momencie, a obowiązek zwrotu istnieje do momentu spełnienia tego zobowiązania. W przypadku nienależnego pobrania świadczeń nie występuje przedawnienie roszczeń, co oznacza konieczność zwrotu świadczeń nawet po dłuższym czasie.