Zasady zwrotu nienależnych świadczeń określa ogólnie art. 84 ustawy z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych (t.jedn: Dz.U. z 2017 r. poz. 1778, dalej jako: SysUbSpołU), a szczegółowo art. 138 ustawy
z 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.jedn.: Dz.U. z 2017 r. poz.
1383; dalej jako: EmRentU) i art. 66 ustawy z 25.6.1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.jedn.: Dz.U. z 2017 r. Nr 1368; dalej jako: ZasiłkiU). Za
utrwalone w orzecznictwie przyjmuje się stanowisko, że regulacja z art. 66 ust. 2 ZasiłkiU nie wyłącza
stosowania przepisu art. 84 SysUbSpołU (zob. wyrok SN z 19.2.2014 r., I UK 331/13, OSNP Nr 6/2015, poz. 83;
wyrok SN z 3.12.2013 r., I UK 212/13, OSNP Nr 3/2015, poz. 40 oraz wyrok SN z 2.12.2009 r., I UK 174/09,
).
Zgodnie z art. 84 SysUbSpołU osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych, jest
obowiązana do jego zwrotu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie, w wysokości i na zasadach
określonych przepisami prawa cywilnego. Za kwoty nienależnie pobranych świadczeń uważa się:
świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo
wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenie była pouczona o braku
prawa do ich pobierania; świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub
fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzania w błąd organu
wypłacającego świadczenia przez osobę pobierającą świadczenia.
W orzecznictwie SN zwraca się uwagę na różnicę pomiędzy świadczeniem nienależnym (np. wypłaconym bez
podstawy prawnej) a świadczeniem nienależnie pobranym, a więc pobranym przez osobę, której można przypisać
określone cechy dotyczące stanu świadomości (woli) lub określone działania (zaniechania) (zob. wyrok SN
z 2.8.2017 r., II UK 205/17, niepubl. oraz wyrok SN z 4.9.2007 r., I UK 90/07, OSNP Nr 19–20/2008, poz. 301).
Warunkiem uznania, że wypłacone świadczenie, jako mające charakter świadczenia nienależnie pobranego, podlega
zwrotowi jest świadomość osoby, która takie świadczenia pobrała – wynikająca ze stosownego pouczenia – o braku
prawa do niego. Zatem dla skutecznego domagania się przez organ rentowy zwrotu pobranego świadczenia musi on
wykazać, że zachodziła jedna z dwóch przesłanek kwalifikowania świadczenia jako nienależnego, wymienionych
w art. 84 ust. 2 SysUbSpołU. Na organach rentowych spoczywa obowiązek pouczania zainteresowanych o ich
prawach i obowiązkach w zakresie ustalania i pobierania świadczeń, przy czym nie zawsze – tak jak w przypadku
instytucji zwrotu nienależnie pobranych świadczeń (art. 84 ust. 2 pkt 1 SysUbSpołU, art. 138 ust. 2 pkt 1 EmRentU) –
musi być on wprost wyrażony w przepisach ustawy. Niezależnie jednak od podstawy zobowiązania wymóg
pouczenia ma charakter formalny, tzn. brak pouczenia albo gdy było ono niewystarczające lub obciążone wadą
prawną (wyjaśnienia oparte na niewłaściwej interpretacji przepisów lub nieaktualnym stanie prawnym), kwalifikuje
konkretne działanie organu rentowego w kategoriach błędu. Konsekwencją takiego błędu organu rentowego jest brak
wystąpienia przesłanki uznania świadczenia za nienależne. Jeśli, zgodnie z ustalonymi w sprawie faktami, pracownik
nigdy nie składał wniosku pisemnego bądź ustnego oświadczenia albo fałszywych dokumentów, z których
wynikałoby, że nie wykonuje pracy zarobkowej na podstawie innej umowy w okresie pobierania zasiłku, to nie można
mu postawić zarzutu świadomego i celowego wprowadzenia w błąd organu rentowego (zob. wyrok SN z 8.3.2017 r.,
II UK 753/15, 
 oraz wyrok SA w Gdańsku z 22.4.2015 r., III AUa 2004/14, 
).
Jeżeli pobranie nienależnych świadczeń zostało spowodowane przekazaniem przez płatnika składek lub inny
podmiot nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość, obowiązek
zwrotu tych świadczeń wraz z odsetkami obciąża odpowiednio płatnika składek lub inny podmiot (zob. wyrok
SN z 10.6.2008 r., I UK 376/07, OSNP Nr 21–22/2009, poz. 295). Zatem obowiązek zwrotu wypłaconych nienależnie
świadczeń z ubezpieczeń społecznych obciąża płatnika składek tylko wówczas, gdy ich pobranie spowodowane
zostało przekazaniem przez niego nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub ich
wysokość, a jednocześnie brak podstaw do żądania takiego zwrotu od osoby, której faktycznie świadczenia te
wypłacono, nie można bowiem uznać, że pobrała je nienależnie w rozumieniu art. 84 ust. 2 SysUbSpoł (zob. wyrok
SN z 7.2.2017 r., II UK 685/15, 
; wyrok SN z 17.1.2012 r., I UK 194/11, 
; wyrok SN z 3.10.2000 r., II
UKN 1/00, OSNP Nr 9/2002, poz. 218). Warto podkreślić, że chociaż wystawiane przez pracodawców zaświadczenia
o zatrudnieniu i wynagrodzeniu nie są dokumentami urzędowymi w rozumieniu art. 244 § 1 i 2 KPC, to jednak
stanowią w postępowaniu przed organem rentowym dowód pozwalający stwierdzić okoliczności mające wpływ na
prawo i wysokość świadczeń z ubezpieczenia emerytal-no-rentowego. Zamieszczone w nich informacje powinny
zatem odzwierciedlać rzeczywisty stan sprawy (zob. wyrok SN z 6.8.2013 r., II UK 11/13, OSNP Nr 5/2014, poz. 72).
Przez nieprawdziwe dane, o jakich mowa w art. 84 ust. 6 SysUbSpołU, należy więc rozumieć zawarte w tych
dokumentach dane niezgodne z prawdą, z rzeczywistością, ze stanem faktycznym, kłamliwe, zmyślone,
nierzeczywiste (zob. wyrok SN z 6.9.2012 r., II UK 39/12, MoPr Nr 1/2013, s. 49–50). Taki charakter mogą zaś mieć



nie tylko informacje wpisane do zaświadczenia, ale także brak informacji o okolicznościach, jakie powinny być w nim
ujawnione. Brak taki oznacza bowiem potwierdzenie przez wystawiającego zaświadczenie niezaistnienia faktu,
o którym nie wzmiankowano w dokumencie. Zaświadczenie o zatrudnieniu i wynagrodzeniu ma jednak nie tylko
wyznaczony przepisami zakres podmiotowy i przedmiotowy, ale także swoje granice czasowe (zob. wyrok SN
z 25.2.2015 r., II UK 127/14, OSNP Nr 11/2016, poz. 143).
Należy podkreślić, że nienależnie pobrane świadczenia podlegają zwrotowi dopiero wtedy, gdy organ
rentowy wyda stosowną decyzję administracyjną (zob. wyrok SN z 3.2.2010 r., I UK 210/09, 
; wyrok SN
z 16.12.2008 r., I UK 154/08, OSNP Nr 11–12/2010, poz. 148). Z tą chwilą następuje wymagalność roszczenia
o odsetki, gdyż z tą chwilą dłużnik pozostaje w opóźnieniu ze spełnieniem świadczenia głównego (zob. wyrok SN
z 2.8.2017 r., II UK 205/17, niepubl.). Warto pamiętać, że decyzja o zwrocie nienależnego świadczenia może być
wydana w każdym czasie. Biorąc pod uwagę ochronną funkcję instytucji przedawnienia roszczeń oraz świadomość
pobierania świadczeń nienależnych – należy stwierdzić, że ten, kto pobrał świadczenie nienależne, cały czas musi
się liczyć z obowiązkiem jego zwrotu. Nie ma bowiem przesłanek do stosowania przepisów przedawnienia
nienależnie pobranego świadczenia (zob. wyrok SN z 3.11.2015 r., III UK 22/1, 
; wyrok SN z 3.2.2010 r., I UK
210/09, 
).
Wyrok SN z 19.2.2014 r., I UK 331/13