Zapis windykacyjny
Kategoria: Prawo cywilne
Tematyka: zapis windykacyjny, dziedziczenie, prawo własności, rozporządzenie Nr 650/2012, interpretacja przepisów
TS orzekł, że art. 1 ust. 2 lit. k) i l) oraz art. 31 rozporządzenia Nr 650/2012 należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie odmowie uznania przez organ państwa członkowskiego skutków rzeczowych zapisu windykacyjnego, znanego prawu właściwemu dla dziedziczenia wybranemu przez spadkobiercę zgodnie z art. 22 ust. 1 tego rozporządzenia, gdy ta odmowa następuje w oparciu o uzasadnienie, w myśl którego ten zapis dotyczy prawa własności nieruchomości położonej w tym państwie członkowskim, którego ustawodawstwo nie zna instytucji zapisu wywierającego bezpośredni skutek rzeczowy z chwilą otwarcia spadku. A. Kubicka jest polską obywatelką, która mieszka we Frankfurcie nad Odrą i pozostaje w związku małżeńskim z obywatelem niemieckim...
TS orzekł, że art. 1 ust. 2 lit. k) i l) oraz art. 31 rozporządzenia Nr 650/2012 należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie odmowie uznania przez organ państwa członkowskiego skutków rzeczowych zapisu windykacyjnego, znanego prawu właściwemu dla dziedziczenia wybranemu przez spadkobiercę zgodnie z art. 22 ust. 1 tego rozporządzenia, gdy ta odmowa następuje w oparciu o uzasadnienie, w myśl którego ten zapis dotyczy prawa własności nieruchomości położonej w tym państwie członkowskim, którego ustawodawstwo nie zna instytucji zapisu wywierającego bezpośredni skutek rzeczowy z chwilą otwarcia spadku. A. Kubicka jest polską obywatelką, która mieszka we Frankfurcie nad Odrą i pozostaje w związku małżeńskim z obywatelem niemieckim. Małżonkowie posiadają dwoje małoletnich dzieci. Małżonkowie są współwłaścicielami, w udziałach wynoszących po 1/2 części każde, położonej we Frankfurcie nad Odrą nieruchomości zabudowanej domem mieszkalnym. W celu sporządzenia testamentu A. Kubicka zwróciła się do notariusza świadczącego usługi w kancelarii w Słubicach. A. Kubicka zamierzała zamieścić w testamencie dopuszczalny w świetle prawa polskiego zapis windykacyjny mający zapewnić nabycie przez jej małżonka przysługującego jej udziału w prawie własności domu położonego we Frankfurcie nad Odrą. W odniesieniu do pozostałej części swojego majątku spadkowego chciała pozostać przy ustawowym porządku dziedziczenia, na mocy którego jej małżonek i dzieci dziedziczą w częściach równych. A. Kubicka wyraźnie wykluczyła posłużenie się konstrukcją zapisu zwykłego w rozumieniu art. 968 KC, ponieważ jego konstrukcja prawna wiąże się z trudnościami związanymi z reprezentacją jej małoletnich dzieci powołanych do dziedziczenia oraz z dodatkowymi kosztami. Zastępca notarialny odmówił dokonania czynności notarialnej polegającej na sporządzeniu testamentu zawierającego – zgodnie z życzeniem A. Kubickiej – zapis windykacyjny, twierdząc, że byłby on sprzeczny z niemieckim prawem, które podlega uwzględnieniu zgodnie z art. 1 ust. 2 lit. k) i l) oraz art. 31 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 650/2012 z 4.7.2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego. Wyjaśnił, że w RFN podstawą wpisu zapisobiercy do księgi gruntowej może być jedynie akt notarialny zawierający umowę przeniesienia własności nieruchomości pomiędzy spadkobiercami a zapisobiercą. W takiej sytuacji w Niemczech obce zapisy windykacyjne są uznawane za zapisy damnacyjne w drodze tzw. dostosowania na podstawie art. 31 rozporządzenia Nr 650/2012. A. Kubicka złożyła w trybie art. 83 Prawa o notariacie do właściwego notariusza zażalenie na odmowę dokonania czynności notarialnej w postaci sporządzenia testamentu zawierającego zapis windykacyjny. Twierdziła, że przepisy rozporządzenia Nr 650/2012 należy poddać wykładni autonomicznej, a żadna z norm tego rozporządzenia nie uzasadnia ograniczenia statutu spadkowego w sposób uzasadniający odmowę uznania skutków rzeczowych zapisu windykacyjnego. To zażalenie nie zostało przez notariusza uwzględnione, dlatego wniosła zażalenie do Sądu Okręgowego w Gorzowie Wielkopolskim. Poprzez pytanie prejudycjalne Sąd Okręgowy w Gorzowie Wielkopolskim dążył do ustalenia, czy art. 1 ust. 2 lit. k) i l) oraz art. 31 rozporządzenia Nr 650/2012 należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie odmowie uznania przez organ państwa członkowskiego skutków rzeczowych zapisu windykacyjnego znanego prawu właściwemu dla dziedziczenia wybranemu przez spadkobiercę, zgodnie z art. 22 ust. 1 tego rozporządzenia, gdy ta odmowa uzasadniona jest okolicznością, iż ten zapis dotyczy prawa własności nieruchomości położonej w tym państwie, którego ustawodawstwo nie zna instytucji zapisu wywierającego bezpośredni skutek rzeczowy z chwilą otwarcia spadku? Zgodnie z art. 1 ust. 1 zd. 1 rozporządzenia Nr 650/2012 to rozporządzenie stosuje się do dziedziczenia majątku po osobach zmarłych. W art. 3 ust. 1 lit. a) rozporządzenia Nr 650/2012 doprecyzowano, że do celów tego rozporządzenia „dziedziczenie” oznacza „dziedziczenie majątku po osobie zmarłej i obejmuje wszystkie formy przejścia składników majątku, praw i obowiązków na skutek śmierci, czy to na podstawie dobrowolnego rozrządzenia na wypadek śmierci, czy to w drodze dziedziczenia ustawowego”. Bezsporne jest, że okoliczności stanu faktycznego w postępowaniu głównym dotyczą dziedziczenia testamentowego. Z art. 22 ust. 1 rozporządzenia Nr 650/2012 wynika, że spadkodawca może dokonać wyboru, prawa państwa, któremu podlega ogół spraw dotyczących jego spadku, jako prawa państwa, którego obywatelstwo posiada. W art. 23 ust. 1 tego rozporządzenia ustanowiono zasadę jednolitości statutu spadkowego. Unijny prawodawca uściślił również, że przez wzgląd na pewność prawa oraz w celu uniknięcia fragmentaryzacji dziedziczenia temu prawu powinien podlegać ogół spraw dotyczących spadku, tzn. cały majątek spadkowy, bez względu na charakter składników tego majątku i niezależnie od tego, czy składniki majątku znajdują się w innym państwie członkowskim, czy w państwie trzecim (motywu 37 rozporządzenia Nr 650/2012). Prawo to reguluje zatem, zgodnie z art. 23 ust. 2, w szczególności przejście składników majątku wchodzących w skład spadku na spadkobierców oraz, w stosownych przypadkach, na zapisobierców. W art. 1 ust. 2 rozporządzenia Nr 650/2012 wymieniono szereg kwestii wyłączonych z zakresu stosowania tego rozporządzenia, do których należą „charakter praw rzeczowych” (art. 1 ust. 2 lit. k) oraz „wszelkie wpisy do rejestru praw do nieruchomości lub rzeczy ruchomych, łącznie z wymogami prawnymi dotyczącymi takich wpisów, oraz skutki wpisu lub braku wpisu takich praw do rejestru” (art. 1 ust. 2 lit. l). Trybunał wskazał, że wyłączenie określone w art. 1 ust. 2 lit. k) dotyczy kwalifikacji rzeczy i praw oraz ustalenia uprawnień osoby uprawnionej z tytułu tych praw. W motywie 15 rozporządzenia Nr 650/2012 doprecyzowano, że rozporządzenie nie powinno wpływać na zamknięty katalog (numerus clausus) praw rzeczowych znany w prawie krajowym niektórych państw członkowskich i że od takiego państwa nie można wymagać, aby uznało ono prawo rzeczowe odnoszące się do majątku znajdującego się na jego terytorium, jeżeli to prawo rzeczowe nie zostało uregulowane w prawie krajowym. W rozpatrywanej sprawie zarówno zapis windykacyjny, przewidziany przez prawo polskie, jak i zapis damnacyjny, przewidziany przez prawo niemieckie, stanowią sposoby przeniesienia własności, znanego w tych obydwu systemach prawnych. Trybunał wskazał, że bezpośrednie przeniesienie prawa własności za pomocą zapisu windykacyjnego stanowi zatem jedynie sposób przeniesienia tego prawa rzeczowego z chwilą śmierci spadkodawcy. Tymczasem tego rodzaju sposoby przenoszenia prawa nie są objęte zakresem art. 1 ust. 2 lit. k) rozporządzenia Nr 650/2012. W związku z tym TS stwierdził, że ten przepis należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie odmowie uznania w państwie członkowskim, którego system prawny nie zna instytucji zapisu windykacyjnego, skutków rzeczowych takiego zapisu z chwilą otwarcia spadku zgodnie z wybranym przez spadkodawcę prawem właściwym dla dziedziczenia. Zgodnie z art. 1 ust. 2 lit. l) rozporządzenia Nr 650/2012 wszelkie wpisy do rejestru praw do nieruchomości lub rzeczy ruchomych, łącznie z wymogami prawnymi dotyczącymi takich wpisów, oraz skutki wpisu lub braku wpisu takich praw do rejestru są wyłączone z zakresu stosowania tego rozporządzenia. W motywie 18 rozporządzenia Nr 650/2012 doprecyzowano, że to prawo państwa członkowskiego, w którym prowadzony jest rejestr, powinno określać warunki prawne i sposób dokonywania wpisu prawa rzeczowego. Ponadto, zgodnie z motywem 19 tego rozporządzenia, gdy w celu zapewnienia skutku erga omnes rejestrów lub w celu ochrony czynności prawnych, na mocy prawa państwa członkowskiego, w którym prowadzony jest rejestr, nabycie prawa do nieruchomości wymaga wpisania do rejestru. Chwila nabycia tego prawa powinna być regulowana przez prawo tego państwa członkowskiego. Rzecznik generalny podkreślił, że art. 1 ust. 2 lit. l) rozporządzenia Nr 650/2012 dotyczy jedynie wpisu do rejestru praw do nieruchomości lub rzeczy ruchomych – łącznie z wymogami prawnymi dotyczącymi takich wpisów oraz skutkami wpisu lub braku wpisu takich praw do rejestru – dlatego przesłanki nabycia takich praw nie należą do katalogu kwestii wyłączonych z zakresu zastosowania tego rozporządzenia (pkt 60 opinii). W ocenie TS ta wykładnia znajduje oparcie w zasadzie jednolitości prawa spadkowego, przewidzianej w art. 23 rozporządzenia Nr 650/2012, a w szczególności w jego ust. 2 lit. e), który stanowi, że prawu spadkowemu podlega „przejście składników majątku, praw i obowiązków wchodzących w skład spadku na spadkobierców oraz, w stosownych przypadkach, na zapisobierców”. Trybunał stwierdził, że ta wykładnia jest również zgodna z celem realizowanym przez rozporządzenie Nr 650/2012. Polega on na ułatwieniu prawidłowego funkcjonowania rynku wewnętrznego poprzez usuwanie przeszkód w swobodnym przemieszczaniu się osób, które mają trudności w wykonywaniu przysługujących im praw w zakresie spraw spadkowych wywołujących skutki transgraniczne. Zgodnie z tym motywem 7 rozporządzenia Nr 650/2012 w unijnej przestrzeni sprawiedliwości obywatele muszą być w stanie uregulować odpowiednio wcześniej swoje sprawy spadkowe. Zdaniem TS w tym kontekście przyznanie, że art. 1 ust. 2 lit. l) rozporządzenia Nr 650/2012 pozwala na wyłączenie z zakresu stosowania tego rozporządzenia nabycia własności nieruchomości na podstawie zapisu windykacyjnego, powodowałoby „fragmentaryzację dziedziczenia”, co byłoby niezgodne z art. 23 tego rozporządzenia oraz z realizowanymi przez nie celami. W związku z tym TS stwierdził, iż art. 1 ust. 2 lit. l) rozporządzenia Nr 650/2012 należy interpretować w ten sposób, że stoi na przeszkodzie odmowie uznania w państwie członkowskim, którego system prawny nie zna instytucji zapisu windykacyjnego, skutków rzeczowych takiego zapisu z chwilą otwarcia spadku, zgodnie z wybranym przez spadkodawcę prawem właściwym dla dziedziczenia. Trybunał przypomniał, że rozporządzenie Nr 650/2012 przewiduje ustanowienie poświadczenia, które ma umożliwić każdemu spadkodawcy, zapisobiercy lub innej uprawnionej osobie w nim wymienionej wykazanie w innym państwie członkowskim swojego statusu i swoich praw, w szczególności przyznanie danej rzeczy zapisobiercy wymienionemu w tym poświadczeniu. Zgodnie z art. 69 ust. 1 tego rozporządzenia poświadczenie rodzi skutki we wszystkich państwach członkowskich, bez wymogu stosowania jakiejkolwiek szczególnej procedury. W art. 69 ust. 2 przewidziano, że domniemywa się, iż osoba wymieniona w poświadczeniu jako zapisobierca posiada status, względnie prawa lub uprawnienia wymienione w poświadczeniu bez żadnych warunków ani ograniczeń odnoszących się do tych praw lub uprawnień innych niż określone w tym poświadczeniu. Zgodnie z art. 31 rozporządzenia Nr 650/2012 w „przypadku gdy dana osoba powołuje się na prawo rzeczowe, przysługujące jej zgodnie z prawem właściwym dla dziedziczenia, a to prawo rzeczowe nie jest znane prawu państwa członkowskiego, w którym na nie się powołano, prawo to podlega, o ile zachodzi taka potrzeba i w zakresie, w jakim jest to możliwe, dostosowaniu do najbardziej odpowiadającego mu prawa rzeczowego przewidzianego w prawie tego państwa, z uwzględnieniem celów i interesów, którym służy to konkretne prawo rzeczowe, oraz związanych z nim skutków”. W niniejszej sprawie prawo rzeczowe, które A. Kubicka zamierza przenieść w drodze zapisu windykacyjnego, jest udziałem w prawie własności nieruchomości położonej w RFN. Bezsporne jest przy tym, że prawo własności, które ma zostać przeniesione na zapisobiercę zgodnie z prawem polskim, jest znane prawu niemieckiemu. Trybunał wskazał, że art. 31 rozporządzenia Nr 650/2012 nie dotyczy sposobów przenoszenia praw rzeczowych, do których to sposobów zaliczają się w szczególności zapisy windykacyjny i damnacyjny, lecz jedynie poszanowania treści tych praw określonej przez prawo właściwe dla dziedziczenia (lex causae) oraz ich uznawania w porządku prawnym państwa członkowskiego, w którym uprawniony się na nie powołuje (les rei sitae). W związku z tym, ponieważ prawo przenoszone za pośrednictwem zapisu windykacyjnego jest prawem własności, znanym prawu niemieckiemu, zdaniem TS, nie ma podstawy dla dokonywania dostosowania w rozumieniu art. 31 rozporządzenia Nr 650/2012. Wynika z tego, iż ten przepis należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie odmowie uznania w państwie członkowskim, którego system prawny nie zna instytucji zapisu windykacyjnego, skutków rzeczowych takiego zapisu z chwilą otwarcia spadku zgodnie z wybranym przez spadkodawcę prawem właściwym dla dziedziczenia. Reasumując TS orzekł, że art. 1 ust. 2 lit. k) i l) oraz art. 31 rozporządzenia Nr 650/2012 należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie odmowie uznania przez organ państwa członkowskiego skutków rzeczowych zapisu windykacyjnego, znanego prawu właściwemu dla dziedziczenia wybranemu przez spadkobiercę zgodnie z art. 22 ust. 1 tego rozporządzenia, gdy ta odmowa następuje w oparciu o uzasadnienie, w myśl którego ten zapis dotyczy prawa własności nieruchomości położonej w tym państwie członkowskim, którego ustawodawstwo nie zna instytucji zapisu wywierającego bezpośredni skutek rzeczowy z chwilą otwarcia spadku. Autorka jest doktorem nauk prawnych, ekspertem ds. prawa gospodarczego, WPiA UKSW w Warszawie Wyrok TS z 12.10.2017 r., Kubicka, C-218/16
Reasumując TS orzekł, że art. 1 ust. 2 lit. k) i l) oraz art. 31 rozporządzenia Nr 650/2012 należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie odmowie uznania przez organ państwa członkowskiego skutków rzeczowych zapisu windykacyjnego, znanego prawu właściwemu dla dziedziczenia wybranemu przez spadkobiercę zgodnie z art. 22 ust. 1 tego rozporządzenia, gdy ta odmowa następuje w oparciu o uzasadnienie, w myśl którego ten zapis dotyczy prawa własności nieruchomości położonej w tym państwie członkowskim, którego ustawodawstwo nie zna instytucji zapisu wywierającego bezpośredni skutek rzeczowy z chwilą otwarcia spadku.