Zmiana stanu prawnego jest zdarzeniem, o którym mowa w art. 840 § 1 pkt 2 KPC, gdy spowodowała, że
zobowiązanie stwierdzone tytułem wykonawczym w części lub całości wygasło albo nie może być
egzekwowane – wynika z uchwały Sądu Najwyższego.
Waldemar K. wystawił Barbarze G. fakturę na kwotę ponad 950 zł z odsetkami za zwłokę w wysokości 1% dziennie.
Wyrokowi zaocznemu zasądzającemu od dłużniczki żądaną przez wierzyciela kwotę oraz odsetki umowne
w wysokości 1% dziennie do dnia zapłaty nadano rygor natychmiastowej wykonalności. Następnie nadano mu
klauzulę wykonalności na rzecz małżonka Barbary G. z ograniczeniem jego odpowiedzialności do majątku objętego
wspólnością ustawową małżeńską. Wierzyciel próbował wyegzekwować nieuiszczoną należność, jednak egzekucja
została umorzona z powodu bezskuteczności.
Dłużniczka i jej mąż wnieśli o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego w stosunku do powodów w zakresie
w jakim dotyczy on odsetek umownych w wysokości 1% dziennie. Powodowie podali, że po powstaniu tytułu
wykonawczego weszła w życie ustawa z 7.7.2005 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych
innych ustaw (Dz.U. z 2005 r. Nr 157, poz. 1316; dalej jako: ZmKCU), którą w art. 359 KC dodano § 21 określający
wysokość odsetek maksymalnych na poziomie czterokrotności wysokości stopy kredytu lombardowego NBP, co
stanowi zdarzenie uniemożliwiające egzekwowanie zobowiązania w rozumieniu art. 840 § 1 KPC. Powodowie
podnieśli, że postanowienie umowne zastrzegające nadmierne odsetki jest nieważne.
Pozwany twierdził, że powództwo jest nieuzasadnione, bowiem w chwili zawierania umowy i wydawania wyroku nie
obowiązywał przepis art. 359 § 21 KC. Zgodnie z art. 5 ZmKCU, jej przepisy stosuje się do czynności prawnych
dokonanych po jej wejściu w życie, a tym samym wprowadzona zmiana nie może być traktowana jako zdarzenie,
wskutek którego zobowiązanie wygasło albo nie może być egzekwowane.
Sąd I instancji oddalił powództwo. Zgodnie z art. 840 § 1 KPC dłużnik może w drodze powództwa żądać pozbawienia
tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub części albo ograniczenia, m.in. jeżeli po powstaniu tytułu
egzekucyjnego nastąpiło zdarzenie, wskutek którego zobowiązanie wygasło albo nie może być egzekwowane; gdy
tytułem jest orzeczenie sądowe, dłużnik może oprzeć powództwo także na zdarzeniach, które nastąpiły po
zamknięciu rozprawy, a także na zarzucie spełnienia świadczenia, jeżeli zgłoszenie tego zarzutu w sprawie było
z mocy ustawy niedopuszczalne. W ocenie sądu, wejście w życie nowych przepisów prawnych, w świetle których
inaczej zostały unormowane sporne zagadnienia rozstrzygnięte prawomocnym tytułem wykonawczym nie jest
w rozumieniu art. 840 § 1 KPC zdarzeniem uzasadniającym pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności, chyba
że nowy przepis wyraźnie stwierdza wygaśnięcie wcześniej ustalonych zobowiązań (zob. wyrok SN z 11.10.1972 r., II
CR 385/72, niepubl.). Zgodnie z przepisami intertemporalnymi zawartymi w art. 5 ZmKCU, przepisy ustawy stosuje
się do czynności prawnych dokonywanych po jej wejściu w życie. Zarówno zmieniony przepis, jak i przepisy ustawy
go wprowadzającej nie stwierdzały, w sposób wyraźny, wygaśnięcia wcześniej ustalonych zobowiązań, co
stanowiłoby zdarzenie uzasadniające pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności.
Sąd odkreślił, że powództwo o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności nie może prowadzić do ponownego
merytorycznego rozpoznania sprawy zakończonej prawomocnym orzeczeniem – wyrokiem zaocznym. W toku
procesu na podstawie art. 840 KPC nie może dojść do ponownego badania istoty stosunku cywilnoprawnego, który
łączył strony i badania okoliczności wskazanych jako podstawa faktyczna powództwa. W konsekwencji nie może być
przedmiotem rozpoznania sama kwestia adekwatności świadczenia umownego czy zastrzeżenia przez wierzyciela
nadmiernych odsetek, która mogła być badana tylko w postępowaniu głównym, prawomocnie już rozstrzygniętym.
Sąd w toku niniejszego postępowania nie mógł badać czy zastrzeżenie odsetek w wysokości 1% na dzień jest
zgodne z zasadami współżycia społecznego bądź czy nie stanowią one ukrytej ratalnej kary umownej.
Sąd II instancji rozpoznając apelację doszedł do przekonania, że możliwe jest rozważenie zasadności powództwa
odnośnie odsetek należnych od 20.2.2006 r. czyli momentu wejścia w życie nowelizacji. Sąd I instancji ustalił, że
różnica między odsetkami umownymi a ustawowymi za okres od 20.2.2006 r. do dnia wniesienia pozwu wyniosła
niemal 39 tys. zł (odsetki ustawowe za ten okres wyniosłyby tylko ponad 1200 zł). Powództwo w zakresie żądania
pozbawienia wykonalności tytułu wykonawczego co do odsetek do 19.2.2006 r. uznano za bezzasadne z przyczyny
braku wzorca ustawowego odnośnie odsetek maksymalnych z czynności prawnej.
W związku z tym sąd przedstawił SN pytanie prawne o następującej treści: „Czy zmiana stanu prawnego
w zakresie odsetek maksymalnych (art. 359 § 2 1 KC) i nieuwzględnienie tej zmiany przez strony stosunku
cywilno-prawnego może być podstawą powództwa opozycyjnego w ramach podstawy z art. 840 § 1 pkt 2
KPC, jeśli zarówno czynność prawna, z której wynika obowiązek zapłaty odsetek umownych, jak i tytuł
egzekucyjny pochodzą sprzed 20.2.2006 r.?”.


Sąd zanim postanowił zwrócić się z zagadnieniem prawnym do SN, rozważał czy strona znajdująca się w takiej
sytuacji prawnej jak powodowa ma jakieś inne możliwości prawne poza powództwem opozycyjnym, uznając, że nie,
ponieważ wzruszenie prawomocnego wyroku sądu zasądzającego odsetki 1% dziennie, nie będzie możliwe ani
w drodze przepisów o wyzysku (art. 388, art. 388 § 2 KC), ani przez wznowienie postępowania (art. 408 KPC).
Sąd Najwyższy wyjaśnił, że powództwo opozycyjne, skierowane przeciw tytułowi wykonawczemu, którym jest
prawomocne orzeczenie sądowe, nie może służyć ponownemu merytorycznemu rozpoznaniu sprawy. Z tego
względu zmiana stanu prawnego po powstaniu tytułu egzekucyjnego będącego orzeczeniem sądowym lub po
zamknięciu rozprawy poprzedzającej jego wydanie nie stanowi podstawy powództwa opozycyjnego tylko z tego
powodu, że według nowych regulacji prawnych należałoby odmiennie ocenić zagadnienia, które są rozstrzygnięte
tym orzeczeniem, a tym samym inaczej przesądzić kwestię istnienia zobowiązania. Może być jednak tak, że nowe
regulacje prawne wyraźnie retroaktywnie odnoszą się do określonych zobowiązań stwierdzonych tytułami
wykonawczymi albo ingerują na przyszłość w stwierdzone takimi tytułami zobowiązania, w szczególności
zobowiązania do świadczeń powtarzających się lub zobowiązania, których treścią są – działające na przyszłość –
nakazy albo zakazy określonego zachowania się dłużnika. W takich przypadkach zmiana stanu prawnego kwalifikuje
się jako zdarzenie, o którym mowa w art. 840 § 1 pkt 2 KPC, gdyż nie chodzi wtedy o ponowną ocenę – według
nowych regulacji – zagadnień rozstrzygniętych prawomocnym orzeczeniem, lecz o oddziaływanie takiej zmiany na
istnienie albo możność egzekwowania zobowiązania, które zostało stwierdzone w tym orzeczeniu.
Sąd Najwyższy przychylając się do stanowiska, że regulacja wprowadzona na mocy nowelizacji dotyczyła nie tylko
odsetek kapitałowych, lecz także odsetek za opóźnienie (zob. wyrok SN z 6.12.2007 r., IV CSK 320/07, 
),
podkreślił, iż zasadniczym celem nowelizacji była eliminacja z obrotu nadmiernych, lichwiarskich odsetek, grożących
„pętlą zadłużenia”. W ocenie SN, art. 5 ZmKCU nie musi być uznany za wyczerpującą regulację intertemporalną, gdy
odróżni się od siebie czynność prawną jako zdarzenie prawne będące źródłem stosunku prawnego od tego stosunku
prawnego. Można wówczas przyjąć, że art. 5 nowelizacji przesądza jedynie, że czynności prawne dokonywane od
20.2.2006 r. poddane były reżimowi jej przepisów, podczas gdy czynności prawne dokonane wcześniej temu
reżimowi nie podlegały. Odrębną jednak kwestią jest reżim prawny stosunków prawnych wynikających z czynności
prawnych dokonanych przed 20.2.2006 r., zastrzegających określone w nich odsetki. SN uznał, że zasadne jest
pomocnicze odwołanie do reguł intertemporalnych wywodzonych z ustawy z 23.4.1964 r. – Przepisy wprowadzające
Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.; dalej jako: PWKC). Obowiązek zapłaty odsetek za opóźnienie wynika
z niewykonania zobowiązania pieniężnego w terminie, w związku z czym punktem odniesienia winien być art. XLIX §
3 PWKC. Uznając każdy kolejny dzień niewykonania zobowiązania pieniężnego za odrębne zdarzenia oznaczające
poszczególne wypadki niewykonania zobowiązania, wywieść należy z art. XLIX § 3 PWKC regułę, że prawem
właściwym dla odsetek za opóźnienie powinno być prawo obowiązujące w dniu, za który należą się odsetki.
W wypadku odsetek za opóźnienie każdy kolejny dzień opóźnienia jest okresem, za który należą się odsetki.
W rezultacie w stosunkach prawnych, które powstały przed 20.2.2006 r., od tego dnia należały się odsetki nie
wyższe niż odsetki maksymalne, wprowadzone nowelizacją, choćby strony zastrzegły odsetki wyższe.
Sąd Najwyższy uznał, że wejście w życie nowelizacji spowodowało, iż zobowiązania zapłaty odsetek za
opóźnienie, które stwierdzone były wcześniej tytułami wykonawczymi, w zakresie, w którym odsetki te
przekraczały wysokość wprowadzonych nowelizacją odsetek maksymalnych (art. 359 § 2 1 KC), wygasły i od
tego dnia należały się tylko odsetki maksymalne (art. 359 § 2 2 KC). W związku z tym wejście w życie
nowelizacji w tym zakresie stanowiło zdarzenie, o którym mowa w art. 840 § 1 pkt 2 KPC, mogące uzasadniać
powództwo opozycyjne.
Uchwała SN z 15.3.2018 r., III CZP 107/17