Oceny, czy postanowienie umowne jest niedozwolone (art. 385 1 § 1 KC), dokonuje się według stanu z chwili
zawarcia umowy – uznał SN podejmując uchwałę w składzie 7-osobowym.
Rzecznik Finansowy zwrócił się z wnioskiem o podjęcie uchwały mającej na celu udzielenie odpowiedzi na pytanie:
czy na podstawie art. 3851 i 3852 KC, badanie, w kontroli incydentalnej, przesłanek zgodności z dobrymi obyczajami
i rażącego naruszenia interesów konsumenta – a więc nieuczciwego (abuzywnego) charakteru postanowienia
(warunku) umowy – dokonywane jest według stanu z chwili zawarcia umowy, biorąc pod uwagę jej normatywną treść,
uwzględniając okoliczności jej zawarcia oraz z odniesieniem, w momencie jej zawarcia do innych warunków tej
umowy lub innej umowy, od której ta jest zależna, czy też ocena ta dokonywana jest z uwzględnieniem sposobu
stosowania (wykonywania) badanego postanowienia i umowy w praktyce w okresie od daty jej zawarcia do chwili
wyrokowania?
Rzecznik Finansowy wskazał, że na tle stosowania art. 385 i nast. KC, które stanowią implementację przepisów
dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenc-kich (Dz.Urz. L
Nr 05 z 21.4.1993 r., s. 29; dalej jako: dyrektywa), w sporach sądowych między podmiotami rynku finansowego
a konsumentami często pojawiają się wątpliwości, czy przedmiotem badania zgodności danego postanowienia
umownego z dobrymi obyczajami, a także przesłanek rażącego naruszenia interesów konsumenta, w „trybie” kontroli
incydentalnej jest brzmienie postanowienia (jego normatywna treść) i innych warunków umowy na moment jej
zawarcia, a także wszelkie okoliczności związane z chwilą zawarcia umowy. Zgodnie z art. 3851 § 1 KC,
niedozwolone postanowienia umowne nie wiążą konsumenta, czyli są bezskuteczne, natomiast zgodnie z art. 3851 §
2 KC w pozostałym zakresie umowa, rozumiana jako stosunek zobowiązaniowy, co do zasady, jest wiążąca, jeżeli jej
dalsze wykonywanie jest możliwe, chyba, że konsument, wyraźnie sprzeciwi się wyłączeniu nieuczciwego warunku.
Skoro klauzula uznana za abuzywną nie wiąże konsumenta z mocy prawa i z mocą wsteczną, to uzasadniony
i logiczny wydaje się pogląd, że badanie przesłanek jej nieuczciwości zwartych w KC również następuje
z odniesieniem do okoliczności faktycznych z dnia zawarcia umowy. Można również przyjąć, że znaczenie ma
sposób stosowania i wykonywania badanego postanowienia (i umowy) w praktyce. Wiąże się z tym również
zagadnienie, czy wpływ na ocenę abuzywności (a więc na sam test abuzywności) mają ewentualne zmiany umowy
dokonane np. na mocy aneksów lub na podstawie art. 384 1 KC, bądź też zmiana przepisów prawa powszechnie
obowiązującego.
W ocenie Rzecznika Finansowego przyjęcie zasady, że orzeczenie stwierdzające abuzywny charakter danej klauzuli
ma charakter deklaratoryjny, zaś postanowienie takie jest bezskuteczne ex tunc, co w konsekwencji może
powodować nie tylko skutki na przyszłość, ale również skutki restytucyjne, będzie spójne i logiczne tylko wówczas,
jeżeli test abuzywności dokonywany będzie biorąc pod uwagę okoliczności ściśle określonego momentu,
jednocześnie zapewniając tożsamy wynik niezależnie od tego, kiedy test będzie dokonywany – aktualna treść art. 4
ust. 1 dyrektywy w sposób naturalny sugeruje, iż powinna to być chwila zawarcia umowy, względnie okoliczności
związane z okresem przed zawarciem umowy. Przyjęcie odmiennego poglądu – przykładowo uzależniającego wynik
testu abuzywności od sposobu stosowania lub wykonywania postanowień umowy w okresie jej obowiązywania –
prowadziłoby do sytuacji, w której dopuszczalne byłoby wielokrotne badanie tej samej klauzuli umownej w całym
okresie obowiązywania umowy. W konsekwencji trzeba by również dopuścić możliwość różnych rozstrzygnięć
w przedmiocie abuzywności tej samej klauzuli umownej w zależności od wyrokowania. W takim bowiem ujęciu, sąd
obowiązany byłby zbadać wszelkie okoliczności, które wystąpiły po zawarciu umowy a przed wydaniem orzeczenia.
W konsekwencji należałoby uznać, że konsument uprawniony będzie do wnoszenia kolejnych powództw w sprawie
tego samego postanowienia umownego w przypadku, gdyby nastąpiła zmiana okoliczności. Taki pogląd jest jednak
trudny do zaakceptowania, gdyż rażąco osłabiałby ochronę konsumenta, pozostawiając go w dużej niepewności
prawnej a dodatkowo stałby w sprzeczności z zasadą ekonomiki procesowej. Co więcej, istniałoby
niebezpieczeństwo, że w praktyce sądy odrzucałyby kolejne powództwa konsumentów w takich samych sprawach
z uwagi na powagę rzeczy osądzonej (res iudicata).
Rzecznik Finansowy podkreślił, że nie sposób wykluczyć, zwłaszcza w przypadku długoterminowych umów, iż dane
postanowienie w pewnym okresie wykonywane będzie w sposób uczciwy. Jednak, jeżeli pozwala ono – choćby
hipotetycznie – na takie działania przedsiębiorcy, które rażąco naruszają dobre obyczaje i interesy konsumenta, to
właśnie ten fakt powinien mieć przesądzające znaczenie dla celów przeprowadzenia testu abuzywności. Aby ocenić
właściwie nieuczciwość danego postanowienia, należy je poddać interpretacji najbardziej niekorzystnej dla
konsumenta.
W ocenie Rzecznika Finansowego należałoby dążyć do takiego określenia przesłanek badania abuzywności
i ustalenia takiego momentu tego badania, aby wynik tzw. testu abuzywności był zawsze taki sam, niezależnie od



tego, w którym momencie po zawarciu umowy konsument wniesie powództwo. Postulat, aby w omawianym teście
uwzględniać to, w jaki sposób badane postanowienie rzeczywiście było stosowane lub wykonywane w czasie
obowiązywania umowy, zdaniem Rzecznika Finansowego może mieć jedynie znaczenie wtórne (dowodowe) w tym
sensie, że może stanowić dowód wspierający tezę o uczciwości lub nieuczciwości danego warunku umownego.
Kwestia ta nie może mieć przesądzającego znaczenia dla oceny postanowienia pod kątem jego abuzywności, a tym
bardziej nie może stanowić jednej z przesłanek testu abuzywności. Należy bowiem pamiętać, że postanowienie
umowne będące przedmiotem badania przez sąd, co do zasady, stosowane będzie w całym okresie obowiązywania
umowy, nie zaś tylko w tym badanym przez sąd. Wykazanie przez przedsiębiorcę, że w danym okresie badane
postanowienie wykonywane było uczciwe może stanowić argument na jego korzyść, nie powinno jednak wykluczać
możliwości uznania takiego postanowienia za abuzywne, w przypadku gdy równocześnie możliwe jest jego
wykonywanie w sposób nieuczciwy.
Sąd Najwyższy podzielił stanowisko Rzecznika Finansowego i uznał, że oceny postanowień umownych
dokonuje się na chwilę jej zawarcia, nie ma znaczenia to, w jaki sposób umowa jest później wykonywana, czy
strona umowy korzysta czy nie z zastrzeżonych na jej rzecz nieuczciwych postanowień.
Uchwała SN(7) z 20.6.2018 r., III CZP 29/17